ABŞ-ın tələbi: Kiyev Krımı Rusiyanınkı kimi tanımalı və NATO-ya üzv olmaqdan imtina etməlidir
ABŞ prezidenti Donald Trampın administrasiyası Ukrayna qarşısında münaqişəyə son qoymaq, o cümlədən Rusiyanın 2014-cü ildə Krımı ilhaq etməsini tanımaq və NATO-ya üzv olmaqdan imtina etmək üçün şərtlər qoyub. Bu barədə Qərb rəsmiləri aprelin 17-də Parisdə keçirilən danışıqlarda Kiyevə təqdim olunmuş məxfi sənədə istinadən məlumat veriblər. “The Wall Street Journal” (WSJ) rəsmilərin sözlərindən sitat gətirir.
Dövlət Departamentinin nümayəndəsi jurnalistlərlə söhbətində aydınlaşdırıb ki, sənəddə ultimatum yox, müzakirə üçün “potensial variantlar siyahısı” var. Kiyevin cavabı həftənin sonunda ABŞ, Ukrayna və Aİ nümayəndələrinin Londonda keçiriləcək görüşündə gözlənilir. Əgər mövqelər razılaşdırılarsa, təşəbbüslər Moskvaya göndərilə bilər. Bu gün, aprelin 21-də WSJ xəbər verib ki, Stiv Vitkoff Londonda çoxtərəfli məsləhətləşmələrdən sonra yenidən Moskvaya səfər edə bilər. Lakin rəsmilərin fikrincə, ABŞ-ın təklifləri Rusiya qoşunlarının oradan çıxarılmasını tələb etməsə də, Ukraynanın şərqindəki dörd bölgəyə Rusiyanın nəzarətinin leqallaşdırılmasını nəzərdə tutmur. Həmçinin mənbələrin vurğuladığı kimi, Vaşinqton Kiyevə hərbi dəstəyi məhdudlaşdırmaq və ya Avropa qoşunlarının Ukraynaya yerləşdirilməsinə mane olmaq niyyətində deyil.
Təkliflər arasında ABŞ-ın mümkün nəzarəti altında Zaporojjya AES-in ətrafında neytral zonanın yaradılması da var. Mart ayında Tramp Vladimir Zelenski ilə söhbətində Ukraynanın enerji obyektlərinin amerikalılara verilməsini xatırladıb və bunu “infrastruktur üçün ən yaxşı müdafiə” adlandırıb. Rusiya ilə Ukrayna arasında münaqişənin ən azı qaynar mərhələsinə son qoymaq üçün Donald Trampın (ilk növbədə özünə) ayırdığı müddət başa çatıb. Lakin sonradan qeyri-müəyyən müddətə uzadılan 90 günlük atəşkəs əvəzinə yalnız qısamüddətli Pasxa atəşkəsi elan edilib. Bu, Trampın strategiyası üçün məğlubiyyət deyil (çünki danışıqlar davam edir və onların tezliklə uğur qazanması heç də mümkün deyil), lakin hələ də onun zəfəri deyil. Hələ Nobel Sülh Mükafatının verildiyi heç bir nailiyyət yoxdur. Yalnız inandırıcı sübutlar var ki, ABŞ prezidenti bizi nə qədər inandırmağa çalışsa da, bütün beynəlxalq münaqişələri süvari diplomatik ittihamla həll etmək mümkün deyil.
Dərhal qeyd-şərt qoymaq lazımdır: Rusiya-Amerika danışıqları prosesində, eləcə də onunla bağlı danışıqlarda (Ukrayna və ABŞ-ın avropalı müttəfiqlərinin iştirakı ilə) geniş ictimaiyyət üçün pərdə arxasında çox şey qalır. Bu, az da olsa, Ağ Evin 2022-ci ilin əvvəlində Kremllə təcrübəsindən əldə etdiyi dərslərlə bağlıdır. O zaman Qərb siyasətçiləri Rusiya istiqamətində atdıqları hər addımı demək olar ki, ictimaiyyətə açıqlamağa çalışırdılar və ümid edirdilər ki, diplomatiyanın bu forması özünü ən effektiv şəkildə sübut edəcək. Bildiyimiz kimi, bu ümidlər özünü doğrultmadı. İndi Tramp qərar verib ki, incə və mürəkkəb məsələlər üzrə danışıqlar sükutu sevir və ictimaiyyət hələlik yalnız Ağ Evin hər şeyin yaxşı getdiyinə dair daimi təminatları ilə kifayətlənməlidir. ABŞ prezident administrasiyası ABŞ-Rusiya təmasları ilə bağlı xəbərlərin xeyirxah tonunu yalnız aprelin 20-si yaxınlaşdıqca dəyişməyə başlayıb.
“Yumşaq, lakin israrlı şəkildə Trampın komandası, eləcə də Trampın özü mətbuat və ictimai bəyanatlar vasitəsilə Ağ Evin danışıqlar prosesi naminə danışıqlar prosesi ilə kifayətlənməyəcəyinə işarə etdilər. Bizə nəzərəçarpacaq və mümkün qədər tez nəticələr lazımdır”. Bunu ABŞ dövlət katibi Marko Rubio Parisdə Böyük Britaniya, Fransa və Ukrayna nümayəndələri ilə danışıqlardan sonra deyib. “Biz burada və indi, bir neçə gün ərzində qısa müddətdə atəşkəsə nail olub-olmadığını öyrənməliyik. Yoxsa, biz sadəcə olaraq davam edəcəyik” deyib. Dövlət katibinin sözləri, vitse-prezident J.D.Vensin həmin gün söylədiklərindən tamamilə fərqli idi. O, Ukraynada sülhün bərqərar olması perspektivlərinə “nikbin” olduğunu bildirib. Bu nədir, yaxşı və şər müstəntiqinin oyunu? Amerika mətbuatında dəfələrlə, lakin həmişə yalnız anonim mənbələrlə yazılan Trampın komandası daxilində fikir ayrılıqlarının sübutu? Yoxsa Rubioya sadəcə faktı bəyan etmək və ABŞ prezidentinin əsl niyyətlərini ortaya qoymaq etibar edilib?
Tramp heç vaxt deməyib ki, Rusiya-Ukrayna münaqişəsi onun üçün Amerika xarici siyasətinin alfa və omeqasıdır. Onun ətrafında olan insanların bu məsələyə baxışları oxşar, hətta radikal deyil. Trampın tarif müharibəsi ilə bağlı son vaxtlar adı manşetlərdə hallanan Peter Navarronu xatırlamaq kifayətdir. Geosiyasətlə maraqlanan bu iqtisadçı dəfələrlə deyib ki, ABŞ-ın super vəzifəsi Çinə qarşı durmaqdır. Bu, digər münaqişələri Amerika müttəfiqlərinə təhvil verəcək “sağ” Amerika prezidenti tərəfindən həll edilməlidir, Navarronun öyrətdiyi kimi, bu, həm də maarifləndirici tədbir olacaqdır. Onlar deyirlər ki, Vaşinqtona olan asılı münasibətlərindən və Amerikanın müdafiə “çətiri” altında öhdəliklər olmadan rahat həyatlarından əl çəkməlidirlər.
Rubionun bu sözləri avropalılara xəbərdarlıq kimi də şərh oluna bilər ki, əgər onlar Trampla düzgün əməkdaşlıq etməsələr, ABŞ Ukraynaya dəstəyi tamamilə dayandırmağa, bununla da onu öz qayğılarına həvalə etməyə hazırdır. Qərb mediası aydın təsəvvür yaradıb ki, Kreml amerikalılarla dialoqda “sizə atəşkəs lazımdır, buna görə də cəhd edin: şərtlərimizi yerinə yetirin, sanksiyaları qaldırın, bizi yarı yolda qarşılayın” prinsipini rəhbər tutaraq, sülh razılaşmasına nail olmaq üçün ayaqlarını sürükləyir. Bəs Tramp vəziyyəti eyni cür görürmü? Onun üçün əsas maneə də avropalılar ola bilər. Ukraynanın ərazi güzəştlərinin yolverilməzliyi və Rusiya Federasiyasına qarşı sanksiyaların ləğvi, hər şeydən əvvəl, Aİ-nin üzv dövlətlərinin böyük əksəriyyətinin bölüşdüyü əsas mövqedir. Trampın komandasında Kremllə təmaslara cavabdeh olan Steve Witkoff artıq bir neçə dəfə açıq şəkildə bəyan edib ki, heç olmasa Kiyev öz ərazilərinin bir hissəsini vermədən bunu etmək mümkün deyil.
Rubionun Moskvaya xəbərdarlıq etməsi də mümkündür. Güman etmək məntiqlidir ki, atəşkəs əldə etmək mümkün olmadığı üçün Trampın seçki kampaniyası zamanı danışdığı addım məqbuldur: Ukraynaya hərbi yardım kəskin şəkildə artır ki, onun Rusiya üzərindəki üstünlüyü çox əhəmiyyətli olsun. Bundan əlavə, ABŞ prezidenti dəfələrlə vurğulayıb ki, amerikalılar Rusiya Federasiyasına təsir göstərmək üçün iqtisadi tədbirlər arsenalını tükənməyib. Bunun belə olduğu fakt deyil: indiyədək Tramp komandasının heç bir nümayəndəsi Ağ Evin Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatına müəyyən ziyan vurmadan daha hansı güclü sanksiyaları tətbiq edə biləcəyinin adını çəkməyib. Bununla belə, Ukraynaya silah tədarükünün artırılması Amerika büdcəsi üçün heç də mümkünsüz məsələ deyil. Düzdür, o zaman Tramp Cozef Baydenin kursunu pozan böyük sülhməramlının şöhrətini unutmalı olacaq. Şübhəsiz ki, o, öz təbirincə desək, “müharibələri başladan yox, bitirən” prezident kimi tarixə düşməyəcək.
ABŞ-dan Rusiya və Ukraynaya “son şans”
Donald Trampın komandasının rəhbərlik etdiyi Rusiya-Ukrayna münaqişəsinə son qoymaq üçün danışıqlar Londona doğru gedir. Amerika nümayəndə heyəti ora, Böyük Britaniyanın paytaxtına gələcək. Danışıqlarda iştirakçıların tərkibi bəlli deyil, Rusiyanın da onlara daxil olub-olmayacağı bəlli deyil. ABŞ yalnız bunun uzunmüddətli atəşkəsə nail olmaq üçün son şans olacağını deyir. Qanın yaxın vaxtlarda dayandırıla bilməyəcəyi aydınlaşarsa, Tramp əl-qolunu yuyub başqa problemlərə keçəcək.
Londonda aparılan danışıqlar barədə ABŞ prezidentinin Ukrayna üzrə xüsusi nümayəndəsi Keyt Kelloq məlumat verib. Aprelin 19-da Fox News-da o, Trampın tezliklə “atəşkəs üzrə hərəkət” istədiyini söyləyib. “Buna görə də biz gələn həftə Londona gedəcəyik” deyə Kelloq məsələyə aydınlıq gətirib. O, qarşıdan gələn danışıqlarla bağlı heç bir təfərrüat verməyib. Amma nəzərdə tutulan təbii ki, uzunmüddətli atəşkəsdir, onun uzadılması ehtimalı da var.
Kellogg niyə London adlandırdığı aydındır. Böyük Britaniya Fransa ilə birlikdə “qərarlılar koalisiyasının” (digər adı “istəklilərin koalisiyası”) yaradılmasının təşəbbüskarlarıdır. Atəşkəsdən sonra onun şərtlərinə əməl etmək üçün Ukraynaya əsgər göndərməyə hazır olan bir qrup ölkəni Qərb belə adlandırır. Moskva dəfələrlə buna qarşı çıxış etsə də, Ağ Ev hesab edir ki, Qərb qoşunları olmadan bunu etmək olmaz. Onların münaqişə zonasında olması onun sona çatması üçün Amerikanın şərtidir. Məlum olduğu kimi, “müəyyən edilmişlər koalisiyası”nın iştirakçıları neçə ölkənin öz qoşunlarını göndərəcəyinə, bu hərbi missiyanın həcminə və səlahiyyətlərinin nə olacağına hələ qərar verməyiblər. Bu məsələ ilə bağlı müzakirələrin yeganə praktiki nəticəsi ondan ibarətdir ki, London və Paris ABŞ və onun avropalı müttəfiqləri tərəfindən Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin müzakirəsi məkanına çevrilirlər.
Danışıqlar aprelin 17-18-də Fransanın paytaxtında baş tutub. Onların yekunundan sonra dövlət katibi Marko Rubio deyib ki, “yaxın bir neçə gün” ərzində atəşkəsə nail olub-olmadığını müəyyən etmək lazımdır. Əgər bunun “qısa müddətdə” mümkün olmadığı ortaya çıxarsa, Birləşmiş Ştatlar, Amerika diplomatiyasının rəhbərinin dediyi kimi, “davam edəcək”. Müsahibəsində Kelloq təsdiqləyib ki, bu sözlər Rubionun öz təşəbbüsü və ya Tramp administrasiyasındakı bəzi münaqişələrin əksi deyil, daha çox Amerika prezidentinin vəziyyətin gələcək inkişafını necə gördüyüdür. “Çünki baş verənlərdən bezmişik. Dünyada Birləşmiş Ştatların həllində iştirak etməli olduğu bir çox başqa problemlər var” deyə Kelloq izah edib. Eyni zamanda o, Londondakı görüşün məhsuldar olacağına əminliyini ifadə edib.
Onu da əlavə edək ki, Rubionun sözlərinə Trampın özü də münasibət bildirib. Amma onun şərhi çox qeyri-müəyyəndir. O, ad çəkmədən, qeyd edib ki, “nədənsə iki tərəfdən biri” (görünür, “həlledicilər koalisiyasının” iştirakçıları deyil, Rusiya və Ukraynanı nəzərdə tutur) “işləri çətinləşdirirsə, sadəcə olaraq deyəcəyik ki, siz axmaq və dəhşətli insanlarsınız” və “sadəcə imtina edəcəyik”. Görünür, Tramp eyni vaxtda Rubionu dəstəkləmək və eyni zamanda bir neçə gün ərzində atəşkəs razılaşdırıla bilməsə, növbəti danışıqlar üçün qapını açıq saxlamaq qərarına gəlib.
CNN-in məlumatına görə, Trampın Kremllə əlaqə üzrə mütəxəssisi, ABŞ prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Steve Witkoff gələn həftə bəzi Rusiya nümayəndələri ilə görüşəcək. Görüşün harada və nə vaxt keçiriləcəyi bəlli deyil. CNN mənbəsi danışıqların keçiriləcəyi yer kimi Londonun adını çəkməyib. Bununla belə, onun məlumatlarına görə, Witkoff ruslara hazır çərçivə sülh sazişini göstərəcək. Orada qeyd olunan şərtlər arasında hazırkı təmas xətti boyunca hərbi əməliyyatların dayandırılması və Krımın Rusiya kimi tanınması da var. Məsələ imzalanan zaman Rusiya rəsmilərindən heç kim telekanalın məlumatlarına münasibət bildirməyib.
Qərb mətbuatında danışıqlar prosesi ilə bağlı bir neçə xəbər var, lakin onların hamısı mənbələrə istinad edir. Onların ümumi mənası Moskvanın təkcə ərazi güzəştləri ilə kifayətlənməyəcəyi ehtimalına əsaslanır, lakin Tramp administrasiyası çətin ki, bundan artıq nəsə təklif edə bilsin. Məsələn, Avropa Komissiyasının anonim rəsmisi iddia edib ki, Aİ-nin Rusiya aviadaşıyıcılarına qarşı sanksiyaları ləğv etmək niyyəti yoxdur, Moskva bunu atəşkəs razılaşması üçün zəruri şərt kimi irəli sürür.
Maraqlıdır ki, Qərb mediasında sülh sazişlərinin ehtimal olunan şərtləri ilə bağlı yayılan xəbərlərdə hər şeyin 2014-cü ildə başladığı şeylər: Ukraynanın dövlət strukturunun Maydandan əvvəlki vəziyyətinə qaytarılması daxil edilmir. Trampın Vladimir Zelenski ilə ictimai qınaqından sonra Konqresin Respublikaçı üzvləri hazırkı Ukrayna prezidentinin istefa verməsinin vacibliyindən danışıblar. Bu cür son bəyanat aprelin 8-də Konqresin yeganə Ukrayna əsilli üzvü olan nümayəndə Viktoriya Spartsdan gəlib. Bununla belə, Trampın komandasında heç kim Zelenskinin legitimliyinə şübhə etmir və Viktor Yanukoviçin komandasından kiminsə hakimiyyətə qaytarılmasının vacibliyindən danışmır.
V.VƏLİYEV
