Rusiyanın başlatdığı müharibə Ukrayna ərazilərinin işğalı ilə davam etməkdədir. Beynəlxalq münasibətlər sistemində baş verən çatlardan istifadə edən Moskva Kiyevə öz şərtlərini diqtə etməyə çalışır. Qanunsuz olaraq ələ keçirdiyi ərazilərin de-yure ona məxsus olduğunu bəzi ölkələrin təsdiq etməsi üçün onlara təzyiqlərini artırıb. Əgər əvvəllər SSRİ-nin ləğvinin qanunsuz olduğunu ara-sıra səsləndirirdisə, bu gün Moskva açıq tekstlə sovetlər birliyinin bərpa olunmasının vacibliyini qeyd edir, postsovet ölkələrini seçim qarşısında qoymağa çalışır. Həm də bunu müxtəlif bəhanələrlə edir, o cümlədən keçmiş “qardaş respublikalar”a fərqli yanaşmalarla nəticə əldə etmək istəyir.
“Nüvə müharibəsi Ukrayna münaqişəsinin sülh bağlamadan dayandırılmasının nəticəsi ola bilər, belə ki, Kiyev və NATO Rusiyanın yeni ərazilərini geri almağa çalışacaqlar”. Bunu Rusiya Prezidentinin köməkçisi Vladimir Medinski deyib. Əlavə edib ki, “cəbhə xətti boyunca münaqişəni dayandırsaq və əsl sülh barədə danışmasaq, sadəcə müvəqqəti atəşkəsə razılaşsaq, bu ərazi – bilirsiniz, Ermənistanla Azərbaycan arasında mübahisəli Qarabağ bölgəsi vardı – böyük bir Qarabağa çevriləcək. Bir müddət sonra Ukrayna NATO-ya qoşulacaq və NATO-dakı müttəfiqləri ilə birlikdə həmin ərazini ələ keçirməyə çalışacaq və nüvə müharibəsi baş verəcək”.
Qeyd edək ki, Qarabağ beynəlxalq hüquq və tarixi baxımdan Azərbaycan ərazisidir. Medinskinin buranı “mübahisəli ərazi” kimi təqdim etməsi, yumşaq desək, siyasi səriştəsizlik hesab edilə bilər. Ukrayna -Rusiya müharibəsini Qarabağla yalnız bir aspektdə müqayisə etmək olar, o da Rusiyaya sərf etməz…
Rusiya prezidentinin köməkçisi iki 2 qəbahətə yol verib. Birincisi Qarabağa mübahisəli ərazi deyib. İkincisi, Rusiya -Ukrayna müharibəsini Qarabağdakı vəziyyətlə müqayisə edib. Medinski bu səviyyə və bilgilərlə Ukrayna ilə danışıqlarında Rusiya heyətinin rəhbərliyində təmsil olunur. Putini yaxın adamının bu gündə olması Trampı “Biz onun Ukrayna danışıqlarında iştirakını istəmirik” deməyə məcbur etmişdi.
Qarabağ mövzusuna qayıdaq, Medinski Rusiya-Ukrayna müharibəsinin Qarabağla müqayisəsinin yolverilməz olduğunu niyə bilmir, ya bilmək istəmir, onun işidir. Həqiqət isə budur, keçmiş Qarabağ münaqişəsi yalnız bir aspektdə Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə müqayisə edilə bilər, hər iki halda ortada təcavüz, işğal faktı var idi və var. Bir halda Ermənistan Azərbaycanın ərazilərini təcavüz və işğal etmişdi, digər halda Rusiya Ukraynaya təcavüz və işğal edib.
Rusiya mətbuatı “Rusiya Azərbaycanın Krımı və yeni regionları (Ukraynanın işğal edilmiş digər əraziləri) tanımasına ümid edir” xəbəri ilə Moskva nəhayət Bakıdan nə istədiyini elan edib. Mümkündür ki, bu istək kulis diplomatiyasında daha öncədən dilə gətirilib və AZAL təyyarəsinin vurulmasından sonra Bakı-Moskva xəttində yaranmış narazılığın davam etməsindəki motivlərindən biri də bu ola bilər. Bakıdan müsbət cavab ala bilməyən Kreml isə həm Medinskinin “Qarabağı mübahisəli” ərazi adlandırması, həm də Krım istəyini ictimailəşdirməklə mesaj verir. Rusiya başqa ölkədən yox, niyə məhz Azərbaycandan bunu açıq şəkildə istəyir? İstisna deyil ki, Moskva Bakının tələblərini – mövcud situasiyada bunun AZAL-ın vurulan təyyarəsi ilə bağlı olmasından başqa versiya görünmür, Bakının qəbul etməyəcəyini bildiyi halda şərt kimi Krım istəyini irəli sürür. Və bununla tələblərdən yayınmaq gedişi edir.
Azərbaycanın Rusiyanın bu istəyini qəbul etməyəcəyi bəllidir. Bu yalnız o halda müzakirə edilə bilər ki, Ukrayna Krımı və digər işğal edilmiş əraziləri Rusiya ərazisi kimi tanısın və beynəlxalq hüquqda qəbul olunsun. Perspektivdə bu ssenarinin mümkünlüyü görünmür. Bu halda Moskvanın Bakıya qarşı təxribat xarakterli müxtəlif açıqlamaları, yaxud addımları gözləniləndir.
Rusiyadan baxış
“Qərb ölkələri Ukraynaya hərbi yardımı dayandırdıqda Ukraynadakı münaqişə sona çatacaq”. Bunu “Zvezda” telekanalına açıqlamasında Rusiya Federasiyasının xarici işlər nazirinin müavini Aleksandr Qruşko deyib və əlavə edib ki, Qərb sülh istəyirlərsə, Ukraynaya hər yardımı dayandırmalıdırlar. Və məsələ sülh yolu ilə, siyasi və diplomatik vasitələrlə həll olunacaq. Qruşkonun Qərb ölkələrinin başçılarının müharibədə maraqlı olduqlarını vurğulayıb. “NATO-nun strateji sənədlərində məhz Rusiya Federasiyası alyans üçün birbaşa və bilavasitə təhdid kimi göstərilib, onun qarşısı alınmalıdır”, – Qruşko qeyd edib.
Hərbi əməliyyatların sonu və Putinin şərti
NATO-nun şərqə doğru genişlənməkdən imtina etməsi Rusiya üçün ABŞ-ın sülhməramlı niyyətlərinin ciddiliyi demək olacaq və ölkələrə ən yüksək səviyyədə danışıqlara başlamağa imkan verəcək. Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatına görə, Rusiya Ukraynadakı münaqişəyə son qoymaq üçün ilkin şərt kimi NATO-nun şərqə doğru genişlənməsinə son qoyulmasını tələb edir. Xarici işlər nazirinin müavini Sergey Ryabkov TASS dövlət xəbər agentliyinə deyib ki, buna hazır olmaq ABŞ-ın Rusiya ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün nə qədər ciddi səy göstərdiyinin sınağıdır. ABŞ “Rusiyanın öz maraqlarına hörmət” göstərməlidir.
“Amerika tərəfi təhlükəsizlik sahəsində aramızda olan əsaslı ziddiyyətlərin səbəblərini aradan qaldırmaq üçün əməli addımlar atmaq lazımdır”, – deyə strateji silahlara cavabdeh olan nazir müavini bildirib. “Bu səbəblərin başında NATO-nun genişlənməsi dayanır. Bizim üçün bu fundamental və kəskin problemi həll etmədən Avro-Atlantik məkanda mövcud münaqişəni həll etmək sadəcə olaraq mümkün deyil”. Rusiya rəhbərliyi dəfələrlə NWO-nun işə salınmasına səbəb kimi Qərb alyansının şərqə doğru genişlənməsini və Ukraynanın bu alyansın mümkünlüyünü göstərib. Ryabkov 2021-ci ilin dekabrından imzalanmış memoranduma istinad edib. Orada Moskva NATO-ya yeni üzvlərin qəbulunun dondurulmasını və 1997-ci ildən alyansın yeni üzv ölkələrində qoşunların yerləşdirilməsinin ləğv edilməsini tələb edib. Bu tələb qüvvədə qalır, Ryabkov qeyd edib.
Qeyd: 1997-ci ildən Polşa, Çexiya və Macarıstan (1999), Bolqarıstan, Estoniya, Latviya, Litva, Rumıniya, Slovakiya, Sloveniya (2004), Albaniya və Xorvatiya (2009), Monteneqro (2017), Finlandiya (2023) və İsveç (20) NATO-ya qoşulublar. NATO-nun 32 üzvü var.
Rusiya xarici işlər nazirinin müavini deyib ki, ABŞ Müdafiə Nazirliyinin indiki mülahizələri təxminən 10 min əsgərin Şərqi Avropadan çıxarılması “bütün qitənin təhlükəsizliyinə fayda verə bilər”. NATO o zaman ultimatumu rədd etdi. Finlandiya və İsveç Ukraynada hərbi əməliyyatlar başlayandan alyansa qoşulublar. Baltikyanı ölkələrin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ora əlavə qoşunlar yerləşdirilir.
Ryabkov diplomatik missiyaların işini normallaşdırmaq üçün yaxın vaxtlarda Rusiya və ABŞ arasında üçüncü görüşün keçiriləcəyini açıqlayıb. Görüşün vaxtı hələ ki, təsdiqlənməyib.
Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin sonu
“The Hindu” yazır ki, Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin davamlı həlli üçün real diplomatiya lazımdır. Lakin Kiyevin hərəkətləri yalnız onu göstərir ki, onun sülhlə bağlı baxışı reallığa yaxın deyil. İyunun 1-də Ukrayna “Hörümçək toru” əməliyyatını həyata keçirərək, dronlarla Rusiyanın strateji bazalarını vurub. İstanbulda sülh danışıqlarının ikinci raundu və NATO-nun Vilnüsdəki Şərq sammiti öncəsi bu zərbələr ictimaiyyəti şoka salıb. Rusiya-Ukrayna münaqişəsi artıq dördüncü ildir ki, həm insan, həm də iqtisadi xərclər artır. Diplomatik həll üçün qlobal təzyiq artır və son oyun yaxınlaşır. Şahmat terminologiyasından istifadə etmək üçün biz son oyuna daxil olduq.
İstanbul sülh prosesinin canlanması və əsas beynəlxalq oyunçular arasında təmasların bərpası ilə diqqət diplomatiyaya yönəlib. Ancaq əsas suallar qalır: Ukraynanın cəsarətli zərbələri münaqişənin trayektoriyasını dəyişəcəkmi? Döyüşlər uzansa, Ukrayna sağ qala biləcəkmi? Münaqişənin əsas tərəfləri – Ukrayna, Rusiya, ABŞ, NATO və Avropa İttifaqı dərin fikir ayrılıqlarını aradan qaldıra və davamlı sülh yarada bilərmi?
ABŞ prezidenti Donald Trampın təşəbbüsü ilə başlayan sülh danışıqları bir qədər dalana dirəndi, lakin Rusiya prezidenti Vladimir Putin ehtiyatla İstanbul sülh prosesini canlandırdı. Mayın 16-da və iyunun 1-də keçirilən iki raund danışıqlardan sonra tərəflər əsirləri dəyişdirib və atəşkəs təklif ediblər. Lakin tərəflərin ciddi sülh prosesinə mane olan açıq şəkildə bir-birini istisna edən şərtlər irəli sürməsi ilə dərin fikir ayrılıqları hələ də qalmaqdadır.
Rusiyanın xüsusi hərbi əməliyyatı İstanbul danışıqlarında 2022-ci ildə başa çata bilərdi, lakin Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski imtina etdikdən sonra sülh sazişi iflasa uğradı. Ukrayna NATO üzvlüyünə ümid bəslədiyi üçün mübarizəni davam etdirmək qərarına gəlib və Qərb liderləri maliyyə və silah vəd edib. ABŞ prezidenti Donald Tramp “Öncə Amerika” və “Amerikanı yenidən möhtəşəm et” mövzularını gündəmə gətirib. Ukrayna münaqişəsi onun üçün çətin xarici siyasət çağırışıdır və o, onun tezliklə həllinə çalışır. ABŞ-ın xüsusi nümayəndəsi Keyt Kelloq və dövlət katibi Marko Rubio xüsusi əməliyyatı “nüvə gücləri” – Ukraynaya və Rusiyaya yardım edən ABŞ arasında təhlükəli “proxy müharibəsi” kimi tanıyıb. Rusiya-Ukrayna danışıqları 2025-ci ilin fevralında bərpa edilib. Lakin Tramp görür ki, Rusiya, Avropa və Ukrayna arasında ortaq dil və ya etimad yoxdur və bu vəziyyət proksi müharibənin bitməsinə mane olur. Həm iştirakçı, həm də vasitəçi kimi çıxış edərək, o, təcili olaraq irəliləyişə ehtiyac olduğunu düşünür. Trampın üç aylıq mekik diplomatiyası dünyaya ümid verdi. Dünyanın konturları hər iki tərəfin narahatlığını nəzərə alır. Ukrayna NATO-ya qoşulmayacaq, lakin təhlükəsizlik zəmanəti alacaq, atəşkəs və ərazi güzəştlərinə razı olacaq. Rusiyaya qarşı sanksiyalar aradan qaldırılacaq və hazırkı cəbhə xətti dondurulacaq.
Bununla belə, Ukrayna və Avropa daimi atəşkəs, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə məhdudiyyətlərin tam olmaması və NATO-nun 5-ci maddəsinə uyğun olaraq ABŞ-ın dəstəyi ilə təhlükəsizlik zəmanəti tələb edir. Davamlı sülh əldə edildikdən sonra sanksiyalar tədricən yumşaldılacaq, bəzi ərazilər isə tanınmamış qalacaq. Britaniya və Fransanın rəhbərlik etdiyi qondarma “istəklilər koalisiyası”nın Avropa liderlərinin görüşləri sülh sazişinin icrasına nəzarət etmək üçün “təhlükəsizlik qüvvələri”nin formalaşdırılmasına çağırılır.
Rusiya da öz növbəsində münaqişənin “əsas səbəbləri”nin aradan qaldırılmasını tələb edir: Ukraynanın neytrallığı və NATO-ya üzvlüyünə qadağa, demilitarizasiya, denazifikasiya və qoşunların çıxarılması. O, həmçinin atəşkəs zəmanətini tələb edir – Ukraynanın yenidən qruplaşmasının və Qərb silahlarını almasının qarşısını almaq. Qərb onun şərtlərini qəbul etməsə, Putin onları hərbi yolla tətbiq edəcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq edir. Fevral ayında Tramp Ukraynanın nüvə eskalasiyası riski altında qaldığını və Rusiya ilə Yeni START müqaviləsinin müddəti 2026-cı ildə başa çatacağını qəbul edərək Rusiya və Çinlə nüvə silahının azaldılması üzrə danışıqları təklif edib. Bununla belə, rusiyalı ekspertlər bunu keçmiş ABŞ prezidenti Ronald Reyqanın Sovet lideri Mixail Qorbaçova çəkdiyi hiyləyə bənzər tələ kimi görürlər. Kreml Qərbin niyyətlərinə şübhə ilə yanaşır və Rusiyanın nüvə gücünü zəruri çəkindirici vasitə kimi görür.
Trampın münaqişəyə son qoymaq marağı Amerikanın reputasiyasını qorumaq istəyi ilə diktə olunur. O, Çinlə məşğul olmaq və Qərbi Asiya və Hind-Sakit Okeanla əlaqə qurmaq istəyir. Ukraynadakı münaqişə Avropanın qlobal muxtariyyətinə xələl gətirir, lakin onun rusofob mövqeyi dialoqa mane olur. Avropa Rusiyanı ekzistensial təhlükə kimi qələmə verməklə öz irqçiliyini ifşa edir.
Qərb Ukraynada proksi müharibə aparır. Tarixdə hər hansı bir marionetin taleyi ondan ibarətdir ki, Kiyevin münaqişənin gedişatını diktə etmək imkanları son dərəcə məhduddur. Eskalasiya riskləri artır: Ukrayna pilotsuz təyyarələrinin 2025-ci il mayın 20-də Kurskda Putinin helikopterinə hücum etdiyi deyilir. Əvvəlki hadisələr arasında Kursk yaxınlığında körpülərin partladılması, Moskva yaxınlığında pilotsuz təyyarələrin zərbələri və Qələbə Günü paradına təhdidlər daxildir. Buna cavab olaraq Rusiya Ukrayna ilə sərhəddə “bufer zona” yaratmağa çalışaraq hərbi kampaniyasını gücləndirib. Putin xəbərdarlıq edib ki, mövcud şərtlərdən imtina yalnız gələcək sülhü “daha ağrılı” edəcək. Ukraynanın Rusiya xəttinin arxasındakı zərbələri – görünür, Qərb kəşfiyyatının köməyi ilə – eskalasiya riski var. Nüvə doktrinasına görə, Rusiya suverenliyinə təhlükə yaranarsa, cavab zərbəsi endirə bilər. Hörümçək toru əməliyyatı Rusiya xüsusi əməliyyatının genişmiqyaslı müharibəyə çevrilməsi riskini daşıyır. Rusiyanın hər şeyə rəğmən sülh danışıqlarını davam etdirməyə razı olması qlobal böhranın həllində real maraqdan xəbər verir.
V.VƏLİYEV
