Tehran avqustun sonuna qədər nüvə danışıqlarını bərpa etməlidir
ABŞ və Aİ3 (Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya) İranın nüvə proqramı ilə bağlı ABŞ-la danışıqlar masasına qayıtması üçün son tarix kimi avqustun sonunu təyin ediblər. Əks halda, Avropa ölkələri BMT Təhlükəsizlik Şurasının təxminən on il əvvəl nüvə sazişi, Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı (JCPOA) şərtlərinə əsasən İrandan götürdüyü sanksiyaları bərpa edəcəyinə söz verir. İran prezidenti Məsud Pezeşkian ölkəsinin diplomatik prosesə tam açıq olduğunu bildirib. Amma əsas intriqa İsraillə İran arasında müharibədən və ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə zərbələrindən sonra Yaxın Şərqdə yaranmış yeni siyasi reallıqda ABŞ-İran dialoqunun hansı şəraitdə bərpa oluna biləcəyidir.
İrana ABŞ-la danışıqlar masasına qayıtmaq və “nüvə” sazişi bağlamaq üçün vaxt verilib. Axios mənbələri bildiriblər ki, bu, avqustun sonudur. Portalın həmsöhbətlərinin sözlərinə görə, bu qərar iyulun 14-də ABŞ, Britaniya, Fransa və Almaniyanın diplomatik departamentlərinin rəhbərləri arasında telefon danışığından sonra qəbul edilib.
Tehran nüvə proqramı ilə bağlı razılaşma ilə razılaşmasa, Aİ3 snapback proseduruna əl atacaq, bu mexanizm BMT Təhlükəsizlik Şurasının bir neçə il ərzində İranın nüvə inkişaflarına cavab olaraq ona qarşı tətbiq etdiyi bütün məhdudiyyətləri bərpa etməyə imkan verəcək. Bu tədbirlər 2015-ci ildə altı beynəlxalq vasitəçi (Rusiya, ABŞ, Çin, İngiltərə, Fransa və Almaniya) və İran arasında imzalanan JCPOA şərtlərinə əsasən ləğv edilib.
Yaxın günlərdə Aİ3 İranla təmasları bərpa etmək və ondan nüvə sənayesinin hazırkı imkanları ətrafında vəziyyətə aydınlıq gətirməyi tələb etmək niyyətindədir. Axios mənbələrinin məlumatına görə, Avropa ölkələri Tehrandan Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi tərəfindən tammiqyaslı monitorinqin bərpasını istəyəcəklər və İran rəhbərliyi 12 günlük müharibədən sonra əməkdaşlığı məhdudlaşdırmaq qərarına gəlib. İngiltərə, Almaniya və Fransanın İrandan gözləyəcəyi başqa bir addım, İsrail kəşfiyyatına görə, İsrailin, daha sonra isə Amerikanın (13-25 iyun) bombardmanlarına məruz qalmış İranın nüvə obyektlərinin dağıntıları altında qalan 400 kq yüksək zənginləşdirilmiş uranın könüllü olaraq xaricə ixracıdır.
JCPOA-ya görə, snapback-in işə salınması üçün hüquqi imkan oktyabrın 18-dək mövcuddur və bunun üçün Təhlükəsizlik Şurasında yeni səsvermə tələb olunmayacaq, burada bu addım Rusiya və Çin tərəfindən bloklanacaq. Sanksiyaların aktivləşdirilməsi prosesinin özü 30 günə qədər çəkə bilər.
İsrail tərəfi indi BMT Təhlükəsizlik Şurasının Tehrana qarşı bütün sanksiyalarını bərpa etmək zərurətində təkid edir. İyulun 2-də yəhudi dövlətinin xarici işlər naziri Gideon Saar açıq şəkildə İrana məhdudiyyətlərlə zərbə vurmağın “vaxtının yetişdiyi” barədə danışdı. Məlumata görə, bu məsələ İsrailin baş naziri Binyamin Netanyahunun ABŞ-a iyulun 10-da başa çatan səfəri zamanı da müzakirə olunub.
Tehran ilkin şərt olmadan Vaşinqtonla danışıqlardan imtina edir
“ABŞ danışıqlardan İranı çaşdırmaq və sionist rejimin hücumunu ört-basdır etmək üçün istifadə etdiyinə görə, artıq əvvəlki kimi dialoq aparmaq mümkün deyil. İlkin şərtlər irəli sürmək lazımdır, o vaxta qədər başqa danışıqlar mümkün olmayacaq”, – İran parlamenti üzvlərinin iyul 15-də dərc olunmuş bəyanatında deyilir.
İyulun 12-də İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi qeyd edib ki, bu şərtlərdən biri İsrail və Amerikanın hücumlarının təkrarlanmayacağına zəmanət olmalıdır. Öz növbəsində Məsud Pezeşkian ölkəsinin prinsipcə dialoqun əleyhinə olmadığını açıqlayıb. İran prezidenti iyulun 14-də xaricdə yaşayan həmvətənlərinə müraciətində deyib: “Biz diplomatiya və konstruktiv əlaqəni dəstəkləyirik və müharibəyə qarşıyıq. Biz bütün siyasi və diplomatik resurslardan istifadə edəcəyik”. O vurğulayıb ki, İran hökuməti “diplomatiyanın bütün üfüqlərini açmaq üçün hər cür səy göstərəcək”.
Pezeşkian deyib ki, Tehran həmişə “bütün dünyada davamlı sülhün qorunmasında effektiv rol oynamağa çalışıb”, lakin İsrail ənənəvi olaraq bu yolda maneələr yaradıb. Tehran snapback-i qeyri-qanuni mexanizm hesab edir, çünki JCPOA müddəti başa çatıb. Bunun fonunda İran tərəfi bu mexanizmdən istifadəyə cavab verməyə hazırdır. Mümkün cavablardan bəziləri İranın təhlükəsizlik aparatı ilə əlaqəli olduğu güman edilən Tasnim xəbər agentliyi tərəfindən sadalanıb. Bunlara uranın silah səviyyəsinə qədər zənginləşdirilməsi (90%), sağ qalan nüvə obyektlərində müasir sentrifuqaların quraşdırılması, nüvə tədqiqatlarının və inkişafının genişləndirilməsi və uran metalının istehsal zəncirinin təkmilləşdirilməsi daxildir.
Lakin bu cür ssenarilər çox güman ki, İsrailə İranın nüvə infrastrukturuna qarşı ikinci yoxlama əməliyyatına ehtiyac barədə danışmağa əsas verəcək. Netanyahu artıq Vaşinqtona səfəri zamanı belə müzakirələr aparıb.
Xamenei ABŞ və İsraili “daha güclü” zərbə ilə hədələyib
İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xamenei ölkəsinin İsrail və ABŞ-ın yeni zərbələrinə cavab verməyə hazır olduğunu bildirib. Xamenei İranın yeni zərbəsinin Qətərdəki ABŞ-ın Əl-Udeyd hava bazasına əvvəlki hücumundan qat-qat güclü olacağını vurğulayıb. O, dövlət televiziyasında deyib: “Xalqımız ABŞ-dan və ya sionist rejimdən qorxmur.
İyunun sonunda Əli Xamneyi bildirib ki, ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə hücumları nəticəsində “əhəmiyyətli heç nə baş verməyib”. Eyni zamanda, onun sözlərinə görə, amerikalılar Tehranın Qətərdəki ABŞ hərbi bazasına hücumunun vurduğu ziyanı kiçik hesab edirdilər. İyunun 13-də İsrail İranın ən böyük nüvə və müdafiə obyektlərinə hücum edərək “Şir kimi insanlar” əməliyyatına başlayıb. Qarşılıqlı hücumlar 12 gün davam edib. İyunun 22-də ABŞ İsfahan, Natanz və Fordodakı nüvə obyektlərinə zərbələr endirib. Ertəsi gün İran ABŞ-ın İraq və Qətərdəki hərbi bazalarına hücum edib. Onlardan biri regionun ən böyük bazası Əl-Udeid idi.
V.VƏLİYEV
