Son illərdə Azərbaycanda sosial strukturun forması sürətlə dəyişir. Gənc nəslin şəhərlərə axını ilə birgə kəndlərdə qalan əsas sosial qrup yaşlı insanlardır. Bu demoqrafik dəyişiklik ilk baxışda təbii proses kimi görünə bilər. Lakin əslində bu proses yeni və təhlükəli bir sosial nəticəyə gətirib çıxarır: yaşlı insanların tənha və təcrid olunmuş şəkildə yaşlanması. Sosial təcrid, sadəcə insanın tək yaşaması deyil. Bu, ictimai dəstək şəbəkələrindən kənarda qalmaq, ailə içi qarşılıqlı münasibətlərin pozulması, və nəhayət, fərdin cəmiyyət qarşısında görünməzləşməsidir. Azərbaycanda kəndlərdə yaşayan yaşlı insanların çoxu bu görünməzliyin içindədir. Onlar təkcə ailədən deyil, bəzən dövlətin, cəmiyyətin və medianın da diqqətindən kənarda qalıblar.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən, 2024-cü ilin sonunda kənd əhalisinin yaş strukturu üzrə tərkibində 65 yaşdan yuxarı insanların payı əvvəlki illərə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Bu artım, əsasən, 20-40 yaş arası gənclərin kəndləri tərk etməsi və şəhərlərdə iş, təhsil və daha yaxşı həyat imkanları axtarması ilə əlaqədardır. Bununla bərabər, kəndlərdə doğum səviyyəsinin azalması və yaşlıların sayca üstünlük təşkil etməsi sosial tarazlığı pozur.
Sosioloq Pierre Bourdieu “sosial kapital” anlayışı ilə fərdlərin bir-birilə olan əlaqələrinin onların həyat keyfiyyətinə təsir etdiyini vurğulayır. Bu əlaqələrin zəiflədiyi mühitdə xüsusilə də kəndlərdə yaşlı insanlar təkcə ailəvi deyil, həm də sosial sistemdən təcrid olunurlar. Onların qarşılıqlı münasibət quracağı nəvələri, qonşuları, yaşıdları azaldıqca, kəndin sosial həyatı da səssizləşir. Yaşlı insanlar kənd cəmiyyətində yalnız fərdi subyektlər deyil, eyni zamanda kollektiv yaddaşın daşıyıcılarıdır. Onlar kəndin tarixi, etnoqrafiyası, adətləri və münasibət kodlarının qoruyucularıdır. Gənclərin şəhərə köçməsi bu yaddaşı tək buraxır. Onu paylaşacaq, ondan öyrənəcək nəsil olmadıqda, bu yaddaş zamanla susur və yox olur.
Sosioloq Zygmunt Bauman, “maye modernlik” anlayışı ilə insanların bir-birilə olan əlaqələrinin getdikcə daha qeyri-sabit və köçəri olduğunu vurğulayır. Bu əlaqələrin dərinlikdən çox funksiyaya yönəlməsi, kəndlərdə yaşlı insanların tədricən “göz önündə, amma əlaqəsiz” vəziyyətə düşməsi ilə nəticələnir. Onlar fiziki olaraq eyni evdə, eyni həyət içində qalsalar da, emosional və sosial baxımdan artıq təmasda deyillər.
Yaşlı insanların kənddəki tənha həyatı yalnız fiziki tənhalıq doğurmur, eyni zamanda onların psixoloji və emosional sağlamlığını da ciddi sarsıdır. Depressiya, narahatlıq və sosial fobiya kimi halların kənd yaşlıları arasında artması, tək yaşamaqdan irəli gələn təcrid hissinin nəticəsidir. Məsələn, 2023-cü ildə aparılmış kiçik miqyaslı bir araşdırma göstərdi ki, tənha yaşayan kənd sakinlərinin 45 %-də yuxu pozuntuları, 38 %-də isə xroniki stress müşahidə olunub. Bu göstəricilər onlarda həyatdan ümidsizlik, sosial iştirakdan imtina formalaşdırır. Sosioloq Émile Durkheim “tənhalıq və intihar” arasındakı əlaqəni araşdırarkən, ictimai inteqrasiya səviyyəsinin aşağı olduğu qruplarda intihar riskinin yüksək olduğunu vurğulayır. Kənddəki yaşlıların sosial inteqrasiyası pozulduqda, onların “faydasızlıq” hissi güclənir və bu, ağır psixoloji vəziyyətlərə gətirib çıxarır. Durkheim-ın nəzəriyyəsinə əsasən, cəmiyyət fərd üçün yalnız resurs mənbəyi deyil, həyati dəstək şəbəkəsidir. Bu şəbəkə zəifləyəndə, insanlar ən zəif anda daimi dayaqdan məhrum olur.
Hazırda Azərbaycanda kənd yaşlılarına yönəlmiş bir neçə dövlət proqramı mövcuddur, lakin onların çoxu maddi dəstək üzərində qurulub, sosial və psixoloji müdaxiləni əhatə etmir. Məsələn, “Yaşlılara Qayğı” proqramı pensiya və kommunal güzəştlər verir, amma evdə sosial xidmət və ruhi sağlamlıq dəstəyi təmin etmir. Sosial xidmətlər şəbəkəsinin kəndlərə çatdırılması üçün nəqliyyat və kadr çatışmazlığı var. Nəticədə, yaşlı sakinlər yardım tələb edə bilmədikcə təcrid daha da dərinləşir.
Bir sıra QHT və ictimai təşəbbüskarlar kəndlərdə “görüş məkanları” yaradaraq yaşlıları bir araya gətirməyə çalışırlar. Məsələn, Şamaxı rayonunda “Yaşıl Dayaq” layihəsi həftəlik çay süfrələri, xatirə axşamları təşkil edir və yerli məktəbliləri qocaların evlərinə ziyarətə göndərir. Bu yanaşma nəsillərarası dialoqu canlandırır və həm yaşlıların, həm də gənclərin sosial kapitalını artırır.
Sosioloq Robert Putnam “Bowling Alone” əsərində, ictimai iştirakın individual rifaha necə təsir etdiyini izah edir. O vurğulayır ki, “social capital” yalnız dostluq və tanışlıq deyil, həm də ictimai etimad, qarşılıqlı yardım və könüllü fəaliyyətin toplamıdır. “Yaşıl Dayaq” kimi icma layihələri məhz bu kapitalı bərpa etməyə yönəlib.
Daxili miqrasiya iqtisadi və mədəni dəyişikliklər yaradır, lakin bu dəyişikliklərin sosial fəsadları xüsusilə kənd yaşlılarının təcridi ictimai diqqətdən kənarda qalır. Əgər biz onlara sadəcə bir məbləğ göndərməklə kifayətləniriksə, onların həyat keyfiyyətini düşünməmiş oluruq. Sosial siyasətlər “maddi” yardımdan “insani” yardıma keçməli, yaşlıların emosional və ictimai ehtiyacları proqramlara daxil edilməlidir. Sosioloji baxımdan, kənd yaşlılarının sosial təcridi geniş ictimai diskussiyaya çıxarılmalı, medianın, təhsil ocaqlarının və QHT-lərin əməkdaşlığı ilə dairəvi müdaxilə modelləri formalaşdırılmalıdır. Unutmayaq ki, nəsillərarası əlaqələr yalnız keçmişi qorumur, həm də gələcəyin elementlərini formalaşdırır. Kəndlərdə yaşlıların səsini bərpa etmək, cəmiyyətin bütün generasiyaları üçün daha dayanıqlı sosial mühit təmin edəcək.
Nigar Şahverdiyeva
