…Fransız şərqşünaslıq professoru Olivier Roy son müsahibəsində Qərb və İslam dünyası arasındakı münasibətlərin radikal tənqidi oxunuşunu təqdim edib.
SİA-nın əldə etdiyi məlumata görə, o, şərqşünaslıq konsepsiyasının inkişafı və transformasiyasına, İslam və müsəlmanların mənfi obrazlarının formalaşmasında Qərb diskursunun roluna, “tərəqqi” və “insan hüquqları” kimi məfhumların əxlaqi örtüklə örtülmüş müstəmləkə alətləri kimi istifadəsinə diqqət yetirib.
Heyranlıqdan hökmranlığa…
…Deməli, Roya görə, şərqşünaslıq müstəsna olaraq müstəmləkə dövrünün məhsulu deyil – o, ondan çox əvvəl, 18-ci əsrin sonlarında Şərqi fərqli bir sivilizasiya kimi öyrənən akademik bir elm kimi yaranmışdır.
Avropanın ilk şərqşünasları İslam sivilizasiyasına heyran idilər, lakin ona indiki ilə əlaqəni itirmiş şanlı keçmiş kimi baxırdılar.
Bu fikir Qərb diskursunda kök salıb: İslam dünyası “tərəqqi və dünyəviləşmə qatarını əldən verib” və “müasirlik” yolu ilə getməyi Qərbdən öyrənərək yenidən başlamalıdır..(?)
Roy qeyd edir ki, bu qavrayış təkcə Qərb üçün deyil, İslam dünyasının bəzi liderləri, məsələn, Mustafa Kamal Atatürk kimi ənənəvi təhsil və mədəniyyət müəssisələrini dağıdıb, onların yerinə Qərb modelinə əsaslanan “müasir” qurumlarla əvəzlənməyə çalışan liderlər üçün xarakterik hala gəlib.
Dünyəvilik nəzarət vasitəsi kimi…
Roy Qərbin “tərəqqi yalnız dünyəvilik yolu ilə mümkündür” münasibətini tənqid edərək, bunun müasirliyə daxil olmaq üçün sivilizasiya şərti kimi qoyulduğunu iddia edir.
Onun sözlərinə görə, bu ideya müstəmləkə kontekstində siyasi alət kimi istifadə olunub.
O, əvvəlcə Əlcəzair mədəniyyətinə maraq göstərməyən, lakin sonradan, məsələn, Fransanın nəzarəti altında – yerli mədəniyyəti tanımaq üçün deyil, onu müstəmləkəçilərin maraqlarına tabe etmək və yenidən şərh etmək üçün islam hüququ fakültələri yaradan Fransanı misal gətirir.
Xəyali universallıq…
Roy Qərbin insan haqları diskursundan istifadəsini kəskin tənqid edir. O qeyd edir ki, 1947-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi əsasən Qərb layihəsi idi və bu, onun “universallığını” daha çox ixrac edilən Qərb özəlliyi edir.
Bu diskurs, onun fikrincə, yerli kontekstlərə məhəl qoymayan və onları istər din, istərsə də yerli sosial normalar kimi ümumbəşəri dəyərlərə antaqonist kimi şərh edən konkret mədəni modelin tətbiqi alətinə çevrilib.
Sivilizasiyadan “İslam probleminə”…
Roy vurğulayır ki, müasir şərqşünas diskursda ən təhlükəli dəyişiklik İslam Şərqini dini problemi olan bir sivilizasiya kimi qəbul etməkdən uzaqlaşmadır.
1970-ci illərdən etibarən İslam mədəniyyət elementi kimi qəbul olunmağı dayandırdı və Qərb üçün birbaşa təhdid kimi görünməyə başladı, yəni müsəlman cəmiyyətlərini kriminallaşdırmaq üçün bir bəhanə kimi…
Hicab və ya spirtli içkilərdən imtina kimi dini simvollar avtomatik olaraq avtoritarizm və azadlığın olmaması ilə əlaqələndirilir.
İslam mədəni müxtəlifliyin bir hissəsi olmaqdan çıxıb və insan hüquqlarının düşməni kimi qəbul olunmağa başlayıb – “İslam müasirliyə qarşı” məntiqi ilə.
Roy iddia edir ki, müasir Qərb xüsusilə populizmin yüksəlişi ilə “ümumbəşəri dəyər diskursundan” “kimlik və istisna diskursuna” keçid yaşayır.
Məsələn, Fransada dini etiqad azadlığının konstitusiya təminatına baxmayaraq, İslam dini simvolları milli birliyə təhlükə kimi qəbul edilir.
O, plüralizmi ixrac etdiklərini bəyan edən dövlətlərin daxildə mədəni müxtəlifliyi boğmağa çalışdıqları paradoksa diqqət çəkir.
Onun sözlərinə görə, Qərb demokratiyaları daxili struktur böhranlarından əziyyət çəkir və tez-tez təsvir olunduğu kimi İslam tərəfindən təhdid edilmir, populist hərəkatlar tərəfindən daxildən məhv edilir.
Eyni zamanda, Avropada birinci və ikinci nəsil müsəlmanlar ümumiyyətlə demokratiyanı dəstəkləyir və inteqrasiya etmək istəyirlər, eyni zamanda dini etiqad azadlığını da qoruyub saxlamaq istəyirlər.
Onlar zəmanətli konstitusion hüquqlar tələb edirlər – məsələn, dini ayinlər və halal yeməklər – lakin rədd edilirlər. Roy deyir ki, müsəlmanlar demokratiyaya qarşı deyillər, lakin Qərbin siyasi diskursunda çox vaxt fərqli şəkildə təqdim olunurlar. O, siyasi hərəkatlarla bağlı ikili standartlara da işarə edir: İslam partiyalarının siyasətdə iştirakı tez-tez qadağan edilir, Fransada Milli Ralli və ya Almaniya üçün Alternativ kimi ifrat sağçı millətçi partiyalar daha çox güc qazanır.
Orientalizm böhranı və Qərbin çıxılmaz nöqtəsi…
Sonda Rua deyir ki, bu gün Qərb dünyası universalizm və identiklik meylləri arasında daxili qarşıdurma yaşayır.
Onun fikrincə, söhbət artıq Samuel Hantinqtonun dediyi kimi “sivilizasiyaların toqquşması”ndan yox, kimlik və prinsiplər arasında münaqişədən gedir.
Qərb təxəyyülündə İslam sadəcə olaraq dini və ya mədəni fərq olmaqdan çıxıb, ekzistensial təhlükəyə çevrilib. Qərbin əsas problemi isə öz cəmiyyətlərində bərabərliyi təmin edə bilməməsi, xarici siyasətdə ikili standartlar və öz fundamental dəyərlərinə, hər şeydən əvvəl demokratiyaya inamının itirilməsidir.
Əli Babayev
