Özbəkistan, Türkmənistan və Azərbaycan yeni hədəflərə doğru
“Coğrafiya dövlətlərin taleyini həll etməməlidir!” – belə bir gurultulu bəyanatla BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreş Xəzər dənizinin Türkmənistan sahilində keçirilən BMT-nin dənizə çıxışı olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələr üzrə III konfransında çıxış edib. İddialı məqsəd Avaza Proqramı çərçivəsində “yeni fəaliyyət onilliyi”nə başlamaqdır. Bu genişmiqyaslı forum 32 dövlətin potensialını açmaq, həmçinin mövcud nəqliyyat layihələrini gücləndirmək və yeni inkişaf yollarını müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulub. Tədbir çərçivəsində ikitərəfli və çoxtərəfli səviyyələrdə mühüm danışıqlar aparılıb.
Xəzər sahilindəki Avaza turizm zonasında BMT-nin dənizə çıxışı olmayan ölkələrin inkişaf problemlərinə həsr olunmuş genişmiqyaslı konfransı davam edir. Bununla belə, Antonio Quterreşin dediyi kimi, “konfrans problemlər haqqında deyil, imkanlar haqqındadır”. O, 32 dövlətin “potensialını üzə çıxarmaq” üçün nəzərdə tutulmuş birgə iş üçün dörd əsas sahə müəyyən edib. Rəqəmsallaşma və innovasiya vasitəsilə iqtisadi sıçrayış: diqqət sənaye və yeni texnologiyalara cəsarətli investisiyalara yönəlib. Rəqəmsallaşma, o cümlədən qadınlar və kənd sakinləri üçün təlimlər coğrafi maneələri dəf etməyə və qlobal bazarlara çıxmağa kömək edəcək.
Ticarət və nəqliyyat: dəhlizlərdən vahid qaydalara qədər – həm fiziki infrastrukturu (yollar, şəbəkələr), həm də “proqram təminatı” inkişaf etdirmək, prosedurları sadələşdirmək və standartları uyğunlaşdırmaq lazımdır. Quterreş qlobal ticarətin dənizə çıxışı olmayan ölkələrin ehtiyaclarını daha yaxşı ödəməsi üçün islahatların aparılmasına və tranzit ölkələrlə əlaqələrin gücləndirilməsinə çağırıb.
Digər sahə iqlimlə bağlıdır. Emissiyaların əhəmiyyətsiz olmasına baxmayaraq, dənizə çıxışı olmayan ölkələr iqlim böhranından digərlərindən daha çox əziyyət çəkirlər. BMT-nin Baş katibi uyğunlaşma maliyyəsini ikiqat artırmaqda, erkən xəbərdarlıq sistemlərini inkişaf etdirməkdə və 2025-ci ilin noyabrında Berlində keçiriləcək COP30 iqlim konfransına iddialı yanaşmada təkid edir. Quterreş hesab edir ki, yaşıl keçid onlar üçün əsl tramplin ola bilər. BMT-nin baş katibi qlobal maliyyə sisteminin iflasa uğradığını bəyan edib. O, inkişaf banklarının kredit imkanlarının üç dəfə artırılmasına, borcların idarə edilməsində islahatların aparılmasına və beynəlxalq vergi əməkdaşlığının gücləndirilməsinə çağırıb.
Sonda Quterreş vurğulayıb ki, bu ölkələrin uğurları bütün 2030-cu il gündəliyinin uğurunun açarıdır. Onun sözlərinə görə, əsas vəzifə coğrafi maneələri xalqları, bazarları və mədəniyyətləri birləşdirən körpülərə çevirmək, hamı üçün daha ədalətli və davamlı gələcək yaratmaqdır.
Türkmənistan Avropa İttifaqını öz gələcəyinin açarı kimi görərək, onunla sıx əməkdaşlıq etməyi hədəfləyir. Xarici işlər naziri Rəşid Meredovun BMT-nin dənizə çıxışı olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələr üzrə III Konfransında bəyan etdiyi kimi, ölkə Aİ ilə bütün sahələrdə əməkdaşlığı fəal şəkildə inkişaf etdirməyə hazırdır. Nəqliyyat əlaqəsinə, xüsusən də Aİ-nin “Qlobal Dəhlizlər” strategiyasına uyğun dəhlizlərin inkişafına xüsusi diqqət yetirilir. Türkmənistan artıq bu strategiya üzrə investisiya forumunda iştirak edib və oktyabrda keçiriləcək sammitə hazırlaşır. Regional nəqliyyat məsələləri daha əvvəl Aİ-nin ali nümayəndəsi Kaja Kallas ilə müzakirə olunub. Meredovun sözlərinə görə, Aşqabad təkcə nəqliyyat və enerji (yaşıl enerjiyə diqqət yetirməklə) deyil, həm də ticarət, təhsil, elm və digər sahələrdə əməkdaşlığı genişləndirməyə hazırdır.
Qazaxıstanlı politoloq, Risklərin İnkişafı Qrupunun direktoru Dosım Satpayev hesab edir ki, coğrafiyadan şikayətlənmək yox, öz taleyini idarə etmək lazımdır. “Aydındır ki, coğrafiya taledir. Amma bu taleyi də ağıllı idarə etmək olar. Ona görə də coğrafi yerləşmə iqtisadi uğursuzluqlara səbəb deyil. Əsas problemlər səmərəsiz idarəetmə, korrupsiya, xammaldan asılılıq və yüksək əlavə dəyərə malik məhsulların olmamasıdır. Bu amillər dənizə çıxışın olub-olmaması deyil, ölkənin uğurunu şərtləndirir”, – Satpayev bildirib.
Ekspert vurğuladı ki, dünyada – Afrikada, Asiyada və ya Latın Amerikasında dəniz və okeanlara çıxışı olan çoxlu ölkələr var, lakin bu, onları daha zəngin və daha uğurlu etməyib. Problem ondadır ki, onların siyasi və iqtisadi sistemləri təsirsizdir. Dövlətin coğrafi baxımdan harada yerləşməsinin fərqi yoxdur – Qazaxıstan və digər Orta Asiya ölkələri kimi dənizə çıxışı olmayan ölkədə və ya dəniz küləklərinə açıq. “Təəccüblü deyil ki, bu cür çıxışı olan 30-dan çox Afrika ölkəsinin əksəriyyəti yoxsuldur, dənizə çıxışı olmayan İsveçrədən fərqli olaraq, Avropanın ilk 10 zəngin ölkəsi sırasındadır”, – Satpayev vurğulayıb. Ekspert qeyd edib ki, rəqəmsal əsrdə coğrafiya getdikcə daha az əhəmiyyət kəsb edir, xüsusən də intellektual məhsul ixrac edənlər üçün.
BMT-nin Avaza konfransı çərçivəsində yeni regional ittifaq yaranıb: Özbəkistan, Türkmənistan və Azərbaycan üçtərəfli əməkdaşlıq formatına başlayıb. Türkmənistanın lideri, Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Azərbaycanın Baş naziri Əli Əsədov və Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev ilə görüşərək qarşılıqlı faydalı layihələri müzakirə edib. Enerji, nəqliyyat, sənaye və kənd təsərrüfatına xüsusi diqqət yetirilib. Berdiməhəmmədov və Mirziyoyev Azərbaycanın Mərkəzi Asiyada artan rolunu vurğulayıblar. Bu yeni formatın əhəmiyyətinə toxunan Berdiməhəmmədov qeyd edib ki, bu formatın Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən fəal dəstəklənməsi onu zamanın tələblərinə cavab verən daimi təcrübəyə çevirəcək.
Liderlərin “Mərkəzi Asiya və Azərbaycan” formatında görüşü də keçirilib, Şavkat Mirziyoyevin elan etdiyi kimi, noyabrda Özbəkistanda keçiriləcək məşvərət görüşünə hazırlıq müzakirə olunub. Özbəkistan lideri sədrliyin konsepsiyasını və tədbirlər planını açıqlayıb. Onun sözlərinə görə, Daşkənddə keçiriləcək sammit ərəfəsində artıq nazirlər və təhlükəsizlik şuralarının katibləri səviyyəsində çoxlu görüşlər keçirilib və yeni görüşlərin keçirilməsi nəzərdə tutulub. Özbəkistan dialoqun dərinləşdirilməsi, iqtisadiyyatın stimullaşdırılması, ticarət və nəqliyyatın inkişafına, o cümlədən su, enerji və iqlim məsələlərində əməkdaşlığa yönəlmiş bir sıra təşəbbüslər irəli sürmək niyyətindədir. Azərbaycanla ticarət, nəqliyyat və yaşıl enerji sahələrində uğurlu tərəfdaşlıq da regional inteqrasiyanın mühüm amili kimi qeyd edilib.
BMT-nin Avaza konfransı çərçivəsində Xəzər dənizinin taleyi əsas mövzuya çevrildi. Rusiya baş nazirinin müavini Dmitri Patruşev dəniz səviyyəsinin görünməmiş şəkildə aşağı düşdüyünü açıqlayıb ki, bu da bütün beş Xəzəryanı dövlətin iqtisadiyyatını, kənd təsərrüfatını, nəqliyyatını və turizmini təhdid edir. O, Rusiyanın konstruktiv və siyasiləşdirilməmiş qarşılıqlı fəaliyyətə hazır olduğunu vurğulayaraq, Xəzərdəki dalğalanmaların öyrənilməsi üçün ümumi standartların hazırlanması üçün çoxtərəfli mexanizmin işə salınmasını təklif edib. Patruşev dənizin qorunması və regionun davamlı inkişafı üçün Tehran Konvensiyasında da daxil olmaqla regional dialoqun intensivləşdirilməsinə çağırıb.
Rusiya və qonşularının Volqa marağı
Qazaxıstan Rusiyaya Volqanın axınının artırılması və ya onun dayazlaşması səbəbindən Volqa suyunun hansısa yolla Xəzər dənizinə yönləndirilməsi təklifi ilə yanaşmağı planlaşdırır. Bunu bu yaxınlarda Qazaxıstanın Su Təsərrüfatı və Suvarma nazirinin müavini Bolat Bekniyaz deyib. Üstəlik, bir sıra azərbaycanlı ekspertlər də bu layihəyə qoşularaq, Qara dəniz suyunun Xəzər dənizinə – Rusiya və ya Gürcüstan sahillərindən başqa heç nə təklif etmirlər. Bir sözlə, Rusiya və Rusiyaya yaxın su ehtiyatları qonşular üçün cəlbedicidir.
Qazaxıstan baş nazirinin müavini gileylənir: “Təəssüf ki, Volqa Qazaxıstanla Rusiya arasında transsərhəd çay deyil. Ölkələrimiz arasında yalnız Ural və digər transsərhəd çaylarla bağlı razılaşmalar var. Biz bu ilin 3-cü rübündə Rusiya Federasiyasına Volqa üzrə birgə işçi qrupun yaradılması təklifi ilə çıxış etməyi planlaşdırırıq. Gələcəkdə bu iş aparılacaq”.
Ənənəvi olaraq, Xəzər dənizindəki çay suyunun hər il 75-80%-i Volqadan gəlirdi, lakin son 3,5 il ərzində onun dənizə axını əhəmiyyətli dərəcədə, demək olar ki, 15% azalıb, maksimum ekspert hesablamalarına görə isə azalma təxminən 20% təşkil edib. Səbəb mənfi iqlim dəyişiklikləri və müvafiq olaraq Volqa hidroqrafiyası nəticəsində bu hövzədə getdikcə tez-tez aşağı su dövrləridir. Bundan əlavə, Rusiya Federasiyasında çayların və su anbarlarının ekoloji problemlərinə dair son forumların yekunlarına görə, orta və aşağı Volqa su anbarlarının rejimlərinin vaxtaşırı pozulması, orta və aşağı Volqa kənd təsərrüfatı suvarma sistemlərində yüksək su itkiləri, təmizlənməmiş tullantı sularının və digər tullantıların axıdılması təsir göstərir.
Volqanın və Volqa-Uralın, yəni Xəzərin Şimali Qazaxıstanın əsas sektorunun dayazlaşmasına da 1960-cı illərin əvvəllərindən geniş meşə plantasiyalarının/davamlı meşə zolaqlarının demək olar ki, ucdantutma kəsilməsi və 1940-cı illərin sonlarında – Volqa-Ural və aşağı deltaların yaxınlığında yeni yaradılmış gölməçələrin deqradasiyası 1960-cı illərin əvvəllərindən asanlaşdırılıb. Üstəlik, meşə mühafizə tədbirləri 1950-ci illərin sonunda Aşağı Volqa və onun deltasının 15% -dən çox, Xəzərin isə demək olar ki, 15% artmasına səbəb olub. Lakin tədricən meşəsalma tədbirlərinin ləğvi və çay/meşə gölməçələrinin yaradılması ilə əlaqədar bu göstəricidə əks tendensiya hökm sürməyə başlayıb.
Yuxarıda göstərilən amillər kontekstində “Rosvodoresursy”-nin rəhbəri Dmitri Kirillovla tam razılaşmaq olar: Xəzər dənizinin dayazlaşması iqlim dəyişikliyinin nəticəsidir, bu, Volqada su axınının tənzimlənməsi ilə bağlı deyil. Doğrudur, bir çox amillər, o cümlədən temperaturun dəyişməsi və nəticədə dənizin özündən buxarlanmanın artması. D.Kirillovun sözlərinə görə, “Xəzər dənizinin dayazlaşması problemini həll etmək üçün su anbarı ilə həmsərhəd olan bütün ölkələrin birgə, üstəlik, hərtərəfli səyləri lazımdır”. Bu arada Qazaxıstanda uzun illərdir Volqa suyuna göz dikiblər. Belə ki, 2023-cü il fevralın əvvəlində Volqoqradda Qazaxıstanın Rusiya Federasiyasındakı səfiri Ermek Korşebaev və Volqoqrad vilayətinin qubernatoru Andrey Boçarov arasında danışıqlar zamanı diplomat deyib: “Volqoqrad vilayəti Qazaxıstanla həmsərhəddir.Volqoqrad hazırda meliorasiya layihələrini inkişaf etdirir. Volqadan bu, meliorasiya olan yerdə yem bazası məsələsi həll oluna bilərr, yem bazası isə heyvandarlığın inkişafıdır”. Təəssüf ki, rayon qubernatoru konkret heç nə cavab verməyib.
Xatırladaq ki, belə bir layihə – eyni bölgədəki Volqa-Ural kanalı – 1950-ci illərin əvvəllərində inşa edilməyə başlayıb, lakin Saratov və Stalinqrad Trans-Volqa bölgəsi üçün mənfi ekoloji nəticələrə görə tezliklə ləğv edilib (1955). Həmin layihə 1970-ci illərin ortalarında, daha sonra 2010-cu illərin əvvəllərində və 2020-ci illərdə Qazaxıstanda yada düşsə də, layihə bərpa olunmayıb. Bu arada Qazaxıstanın 1920-ci illərin əvvəllərindən Kıqaçın transsərhəd sol qolu və deltaya axan bir sıra qonşu kiçik qollar vasitəsilə Volqa deltasına birbaşa çıxışı var. 2021-ci ildə qazaxıstanlı ekspertlər Kiqaç axınının Volqa deltasından suyun səviyyəsinin artması səbəbindən Uralın axdığı əraziyə, Xəzər dənizinə – Atırau şəhəri yaxınlığında (təxminən 250 km) yönləndirməyi təklif ediblər.
Xəzər dənizinə axan Qazaxıstan Emba çayının (Ural çayının Xəzər sektorunun cənub-şərqi) axını da azalır ki, bu da sahilboyu və dənizdə neft-qaz işlənməsinin nəticələri, sahilboyu meşə zolaqlarının olmaması ilə əlaqədardır. Bənzər bir vəziyyət, məlum olduğu kimi, Ural çayının Xəzər dənizinə axması ilə bağlıdır: bu çayın sululuğu onun Qazaxıstan sektorunda azalır. Bu, regionda iqlim dəyişikliyi, onun səhralaşma sürətinin yüksək olması və əvvəllər bitişik meşə plantasiyalarının demək olar ki, 100% ləğv edilməsi ilə bağlıdır.
Bundan əlavə, mövcud məlumatlara görə, sözügedən konsorsiumun podratçıları son 6 ildə Xəzər dənizinin dibindən ən azı 20 milyon ton torpaq səthinə çıxararaq, oradakı ekosistemi məhv edərək, akvatoriyanın qurumasını sürətləndiriblər. Bu, Həştərxan vilayətinə, Kalmıkiyaya, Dağıstana, eləcə də Volqanın aşağı axarlarına mənfi təsir göstərir. Deməli, Xəzərin şimalının qurumasına görə təkcə Volqanı “günahlandırmaq” olmaz.
Yada salmaq yerinə düşər ki, 1987-ci ildən Qazaxıstanın demək olar ki, bütün Xəzər regionu Volqa deltasından, daha dəqiq desək, bu deltanın Qazaxıstanla həmsərhəd sektorundan su alır. Üstəlik, hələ 1981-ci ildə Qazaxıstan hakimiyyəti Moskvanı bu bölgənin guya şəxsi su təchizatının rentabelsizliyinə inandıraraq, demək olar ki, 1300 km uzunluğunda müvafiq su kəmərinin yaradılmasında təkid edirdi. 2020-ci illərin birinci yarısında bu sistem yenidən quruldu və bu, gücünü üçdə birdən çox artırdı – gündə 170 min kubmetrə qədər. Yaxın vaxtlarda bu rəqəmin sutkada 200-215 min kubmetrə çatdırılması nəzərdə tutulur.
Gördüyümüz kimi, Qazaxıstanın Volqa su ehtiyatlarına marağı çoxdandır. Ancaq təkcə Volqada deyil. Rusiya Federasiyası ilə İşim (Yesil) transsərhəd hissəsinin Aral dənizi hövzəsinin Qazaxıstan sektoruna verilməsi hazırlanır, bu isə Rusiya tərəfi ilə razılaşdırılmayıb – ən azı, belə bir razılaşma ilə bağlı rəsmi məlumat yoxdur. Mövcud məlumata görə, Rusiya Federasiyası ilə Tobol transsərhədi üçün də analoji layihə hazırlanır.
Bakı da buna qoşulur. Azərbaycanın bir sıra KİV-ləri Volqanın Xəzərə daha çox axını ilə bağlı Qazaxıstanın təkliflərini dəstəkləməklə yanaşı, həm də bu yaxınlarda Moskvanın Xəzər dənizinin su ilə doyması ilə bağlı ona “birləşən” Qazaxıstan və Azərbaycanın mövqeyi ilə razılaşmadığı təqdirdə ciddi ölçü götürməyi planlayırlar. Rusiya mətbuatı yazır: “Bizə qarşı bəzi “sanksiyaların” (!) tətbiq oluna biləcəyini proqnozlaşdırıb. Son 3,5 il ərzində Kür çayına axan Araz çayının suyu Azərbaycan-İran su elektrik stansiyaları hesabına 3 dəfədən çox azalıb. Türkiyənin Araz və Kür üzərində qonşuları ilə razılaşdırılmayan iri su elektrik layihələri də öz töhfəsini verir və bu, Arazın Kürə axınını azaldır. Nəzərə alsaq ki, Kürün Xəzər dənizinə tökülən ümumi çayda payı yaxın vaxtlara qədər “simvolik” olmayıb, demək olar ki, 15%-ə çatıb.
Bununla belə, yuxarıda qeyd olunan hesabatlar daha böyük, üstəlik, Qazaxıstanla sinxron təkliflə bağlıdır. Azərbaycanın ADOG şirkəti Qara dəniz suyunun Rusiya və ya Gürcüstan vasitəsilə Xəzər dənizinə ötürülməsi üçün tunel tikmək təklifi irəli sürüb. İddia olunur ki, bu, Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin sabitləşməsinə kömək edəcək. Layihənin özü isə belə çıxır ki, “ciddi ekoloji standartlara uyğun olaraq həyata keçiriləcək. Şirkət bu təşəbbüsün dövlət səviyyəsində nəzərdən keçiriləcəyinə ümid edir və səlahiyyətli orqanlarla ilkin məsləhətləşmələrə çağırır”.
V.VƏLİYEV
