Rusiya və ABŞ prezidentləri Vladimir Putin və Donald Trampın Alyaska görüşü iki lider arasında dördüncü sammit kimi tarixə düşdü. Trampın ilk dövründə iki lider Suriya, Ukrayna və ikitərəfli münasibətlərlə bağlı bir sıra məsələlərdə razılığa gəlmək istəmişdilər. Bəzi danışıqlar heç bir real nəticə əldə edilmədən başa çatıb, bəzi genişmiqyaslı sammitlər müxtəlif səbəblərdən ləğv edilib. Bundan əlavə, Putin və Tramp “ayaq üstə” qısa danışıqlar aparıblar. 2024-cü ildə ABŞ-da ikinci müddətə seçilən Tramp bu ilin yanvarında vəzifəyə gəldikdən sonra Putinlə bir neçə dəfə telefon danışığı aparıb. İki lider həmçinin vaxtaşırı Rusiyaya səfər edən Trampın Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkoff vasitəsilə də əlaqə saxlayıblar. Trampla Putin arasında Amerika torpaqlarında keçirilən ilk görüşdən əvvəl Ukrayna böhranının həlli yolları, Rusiya ilə ABŞ arasında münasibətlərin yaxşılaşdırılması, həmçinin nüvə, strateji və regional məsələlərin müzakirə olunacağı gözlənilirdi.
Görüşlər nəyi dəyişib?
2017-2021-ci illərdə ABŞ prezidenti vəzifəsini icra edən Tramp 2017-ci il iyulun 7-də Almaniyanın Hamburq şəhərində keçirilən G20 sammiti çərçivəsində Putinlə ilk zirvə görüşünü keçirib. Təxminən iki saat davam edən söhbət Suriya və Ukrayna, Koreya yarımadasındakı vəziyyət, terrorizmlə mübarizə və kibertəhlükəsizlik mövzularını əhatə edib. Görüşdə Suriyanın cənub-qərbində deeskalasiya zonasında hərbi əməliyyatlara son qoyulması, Ukrayna məsələsinin həllinə kömək etmək üçün Rusiya və ABŞ nümayəndələri arasında əlaqə kanalının yaradılması, hər iki ölkədən səfirlərin təyinatının asanlaşdırılması kimi məsələlər üzrə razılaşmalar əldə olunub.
2018-ci il iyulun 16-da Finlandiyanın paytaxtı Helsinkidə Rusiya və ABŞ liderlərinin ikinci sammiti baş tutub. İki saatdan çox davam edən görüşdə iki ölkə arasında iqtisadi əlaqələrin inkişafı ilə bağlı mövzular müzakirə olunub. Tərəflər nüvə tərksilahı, Ukraynadakı vəziyyət, Koreya yarımadasının nüvəsizləşdirilməsi, ABŞ-ın İranın nüvə sazişindən çıxması və “Şimal axını 2” qaz kəməri layihəsini müzakirə ediblər. İkitərəfli gündəm geniş olsa da, sammitdən heç bir real nəticə əldə olunmayıb.
Növbəti dəfə iki ölkə liderləri 2018-ci ilin noyabrında Parisdə I Dünya Müharibəsinin başa çatmasının 100 illiyi ilə bağlı tədbirlərdə iştirak ediblər. İlkin olaraq orada genişmiqyaslı danışıqlar planlaşdırılsa da, Fransa ictimaiyyətin və mətbuatın diqqətini bayramdan yayındırmamaq üçün onları ləğv etməyi xahiş edib. Parisdə baş tutmayan görüş Buenos-Ayresdə keçiriləcək G20 sammitinə dəyişdirilib. Lakin Tramp Kerç boğazında Ukrayna dənizçiləri ilə baş verən insident səbəbindən 2018-ci ilin dekabrında Putinlə baş tutmalı olan görüşü ləğv edib.
Rusiya və ABŞ liderləri 28 iyun 2019-cu ildə Yaponiyanın Osaka şəhərində keçirilən G20 sammiti çərçivəsində yenidən görüşüblər. Putin və Tramp arasında üçüncü sammit təxminən bir saat yarım davam edib. Tərəflər Suriya və Ukraynadakı vəziyyəti, silahlara nəzarəti müzakirə ediblər.
“Yolüstü” söhbətlər
Bu görüşlərdən biri 2017-ci il noyabrın 10-da Vyetnamın Da Nang şəhərində keçirilən Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (APEC) sammiti çərçivəsində baş tutub. Görüş nəticəsində Suriyada terrorla mübarizə ilə bağlı birgə bəyanat qəbul edilib. İki lider, həmçinin 2018-ci ilin noyabrında Fransanın Yelisey sarayında və 1 dekabr 2018-ci ildə Buenos-Ayresdə keçirilən G20 sammiti çərçivəsində qısa “yolda” söhbətlər aparıblar.
Donald Tramp və Vladimir Putin Alyaskada çoxdan gözlənilən sammitindən fərqli nəticələr gözləyə bilərdilər. ABŞ prezidenti Putinlə atəşkəs barədə danışıqlar apara biləcəyinə inansa da, Rusiya liderinin başqa iddiaları var idi. Tramp və Putinin Alyaskada çoxdan gözlənilən görüşü ərəfəsində Moskva və Vaşinqton sammitlə bağlı əsas məqsəd və gözləntilərinin nə olduğu barədə ziddiyyətli siqnallar verirdilər. ABŞ prezidenti Vladimir Putinin görüşə Moskvanın Ukraynadakı müharibəsinə son qoymaq üçün razılıq əldə etmək istədiyinə inandığını bildirirdi. Tramp Fox News radiosunda çıxışı zamanı demişdi ki: “Putin müqavilə bağlayacaq. O, bunu edəcək. Və biz biləcəyik, mən çox tez biləcəyəm”. Bu, Trampın ilk belə bəyanatı deyildi. O, dəfələrlə demişdi ki, Putin Ukraynaya genişmiqyaslı işğala son qoymaq istəyir və ya heç olmasa Putini hansısa sövdələşməyə razı sala və ya hətta sövq edə bilər.
Bu bəyanatlar ən azı indiyə qədər reallaşmayıb. Tramp hər dəfə mümkün atəşkəs barədə danışanda Rusiya cəbhə xəttində təzyiqləri və Ukraynaya hava zərbələrini davam etdirib, hətta artırıb. ABŞ prezidentinin ritorikası son bir neçə gündə bir növ dəyişdi, bir az inandırıcı və daha az optimist oldu. ABŞ prezidentinin özü görüşün əhəmiyyətini aşağı salaraq, bunu Zelenski ilə Putin arasında baş tutacağı güman edilən “ikinci görüşə hazırlıq” adlandırmışdı. “Birinci görüş yaxşı keçərsə, ikinci görüşümüz olacaq”, deyən Tramp, Putin və Zelenski arasında ikinci görüşün “demək olar ki, dərhal” baş tutmasına üstünlük verəcəyini bildirirdi. “Putini Ukraynada mülki şəxslərə hücumu dayandırmağa inandıra biləcəyinə inanırsınızmı” sualına Tramp belə cavab vermişdi: “Düşünürəm ki, bunun cavabı xeyrdir, çünki mən artıq Putinlə bu söhbəti etmişəm”.
Moskva nə istəyirdi?
Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov bildirmişdi ki, Alyaska sammitində heç bir sənədin imzalanması gözlənilmir. Peskov: “Danışıqların nəticəsini proqnozlaşdırmaq səhvdir, Rusiya və ABŞ prezidentləri Vladimir Putin və Donald Trampın heç bir razılaşmanı rəsmiləşdirməyi planlaşdırmırlar. Prezident Putin və prezident Tramp danışmağa hazırdırlar və ən çətin məsələləri müzakirə edəcəklər”, deyə o əlavə etmişdi.
Putinin görüşdə nümayəndə heyətinin tərkibində olan köməkçisi Yuri Uşakov bildirmişdi ki, Alyaska sammitinin əsas mövzusu Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsini “tənzimləmək”dir, baxmayaraq ki, iqtisadi əməkdaşlıq və qlobal təhlükəsizlik də müzakirə olunacaq. Putinin özü Rusiyanın yüksək səviyyəli rəsmiləri ilə xüsusi görüşündə demişdi ki, ABŞ administrasiyası “döyüşləri dayandırmaq, böhranı həll etmək və bu münaqişədə iştirak edən bütün tərəflərin maraqlarına cavab verən razılaşmalar əldə etmək üçün kifayət qədər enerjili və səmimi səylər göstərir. Kreml üçün Ukrayna ilə heç bir əlaqəsi olmayan Rusiyanın ABŞ ilə münasibətlərini yeniləmək və hətta normallaşdırmaq kimi Kremlin əsas məqsədinə işarə edən Putin bu görüşün “ölkələrimiz arasında, Avropada və bütövlükdə dünyada sülh üçün uzunmüddətli şərait yaratmaq üçün” vacib olduğunu bildirmişdi.
Görüşdə Rusiya prezidenti Ukraynaya qarşı müharibəni dayandırmaq üçün hər hansı addımdan bəhs etməyib və bunun əvəzinə Moskvanın Vaşinqtonla təmaslarına diqqət yetirərək, keçiriləcək görüşü dünyanın fövqəldövlətlərinin toplantısı kimi dəyərləndirməyə çalışıb. ABŞ-da yerləşən Müharibənin Tədqiqi İnstitutunun məlumatına görə, Kreml Alyaska sammitindən Rusiyanı ABŞ-a bərabər qlobal güc kimi təqdim etmək və Putini Trampa bərabər tutmaq üçün istifadə edir.
Rusiya tərəfindən ilhaq edilmiş Krımın təyin olunmuş lideri Sergey Aksyonov bildirib ki, Tramp “yeni Yalta sülhü” ilə bağlı danışıqlar aparmaq üçün bölgəyə səfər etməlidir. Rusiya dövlət mediası da Yalta Konfransı ilə müqayisələr apararaq, Alyaskada “qlobal proseslərə həqiqətən təsir edən insanların” masa arxasında əyləşəcəyini iddia edib. Ümumiyyətlə, Tramp-Putin danışıqlarından üç nəticə gözləmək olardı:
1. Putin vaxt qazanır. Əsas ideya olaraq Ukraynada eyni vaxtda keçiriləcək prezident seçkiləri ilə hava atəşkəsi tətbiq edir. Havada atəşkəs, quruda isə müharibə davam edir və üç-dörd aydan sonra yekun sülh imzalanır. Putin hesab edirdi ki, bu müddət ərzində o, Donetsk vilayətini işğal edə biləcək, bu isə mümkün deyil. Amma daha önəmlisi: Ukrayna müharibə zamanı seçki keçirə bilməz. Ona görə də bu variant Kiyev və Brüssel üçün keçərli deyil.
2. Tramp müharibənin tam dayandırılmasında və müvafiq olaraq, Ukraynada təcili prezident seçkilərinin keçirilməsində israr edir.
3. Putin Ukraynanın işğal olunmamış ərazilərini tərk etməsi üçün dərhal mümkün olmayan şərtlər qoyur, hətta Tramp bunu dəstəkləməsə də.
Ancaq bu, söhbətin yalnız bir hissəsidir. Danışıqların əsas və hələ də qapalı hissəsi sanksiyaların və ABŞ-a mümkün üstünlüklərin ləğvi ilə bağlı olub. Bundan əlavə, rusların üç ay əvvəl səsləndirdiyi təklif – Arktikanın birgə inkişafı ilə bağlı – çox bahalı və çox uzaq təklif səsləndirilib. Digər bir təklif – sanksiyaya məruz qalan malların Aİ-də ticarətini həyata keçirəcək Amerika bayrağı altında birgə ticarət evlərinin yaradılması haqqında olub. Ancaq bu təklif də Avropanın mövqeyinə görə keçərli olmayıb.
Hələlik bu sanksiyaların götürülməsinin modallığının nə olacağını başa düşmək olmur. Lakin, bu, söhbətin əsas hissəsini təşkil edib. Tramp, həqiqətən də, söhbətin ilk dəqiqələrində hər şeyin bəlli olacağını deyəndə səmimi deyildi. Nə qədər qəribə səslənsə də, hələlik Putin özü bu söhbəti necə aparacağını anlamırdı. İş ondadır ki, onun yaxşı variantları yoxdur. Müharibənin sona çatması cəmiyyətin ilk mərhələdə mətbəx kimi də olsa, fəal müxalifətə keçəcək hissəsi ilə münaqişədir. Danışıqların pozulması ikinci dərəcəli sanksiyaların artırılması və Rusiya iqtisadiyyatının tənəzzülünün sürətlənməsi demək olacaq. Rusiya hakimiyyəti isə tənəzzüldən çıxış yolunu yalnız üç aspektdə görür: repressiya, korporativ reydlər və Çinin qucağına düşmək.
Danışıqlar uğursuz oldu, ilkin versiya budur. Növbəti danışıqlar pəncərəsi yalnız ABŞ-Çin danışıqlarının finiş xəttində açılacaq. ABŞ prezidenti Donald Trampın narsisizmi və Putinə pərəstişkarlığı misilsizdir. Müharibə cinayətkarına öz ərazisində və onun Rusiyaya məxsus hissəsində görüş təklif etmək təkcə geosiyasi cəhalətin zirvəsi deyil, həm də Trampın guya yenidən möhtəşəm etmək istədiyi (MAGA) ABŞ-ın görünməmiş şəkildə özünü aşağılamasıdır. Məsələ burasındadır ki, görüş yeri “Krım bizimdir, Alyaska yenə bizim olacaq!” ruhlandırıcı şüarı altında ictimai ordu üçün təbliğat zəhərinin yeni hissəsi üçün Rusiya təbliğatına icazə verir. Söhbət ondan getmir ki, Trampın Putinə şəxsi təslim olması Qərbin strateji geri çəkilməsi kimi təqdim edilsin – “düşmən məğlub olub qaçır!”, “Bu gün Ankoricdə, sabah Fort Rossidə, o biri gün – Vaşinqtonda!”…
Ankoricdəki görüşdən sonra Putin və Xi 31 avqust – 1 sentyabr tarixlərində ŞƏT sammitində Tyantszində qalibiyyətlə nümayiş etdirəcəklər ki, “indi yüz ildir baş verməyən dəyişikliklər baş verir və biz bu dəyişiklikləri birlikdə təşviq edirik”. Bu ifadə Xi-yə məxsusdur və 2023-cü il martın 21-də Moskvaya səfərinin sonunda səsləndirilib. Yaxşı, sentyabrın 3-də Pekində keçiriləcək hərbi parad dünyanı həqiqətən kimin idarə etdiyini və ABŞ-ın rəhbərlik etiyi Qərbin yenidən qlobal dalğalara atıldığını nümayiş etdirəcək. Axı Çinin vassalı artıq hardasa neytral ərazidə deyil, düşmən ərazisində danışıqlar aparır. Üstəlik, “tarif dueli”ndə Tramp deyil, Xi qalib gəlib.
Və əgər Vaşinqtonda kimsə Rusiya-Amerika təmaslarının canlanmasının ABŞ-ın strateji düşməninin Berinq boğazı vasitəsilə Arktikaya çıxışını əngəlləyəcəyi düşüncəsi ilə təsəlli verirsə, əslində Pekin və Moskva buna başqa cür baxırlar. Rusiya Alyaskanı ABŞ-dan alanda Arktikaya gedən yol Çinə aid olacaq. Sun Tszunun traktatından məlum olduğu kimi, “müharibə hiylə və hiylə yoludur”. Səmavi İmperatorluq incə hiyləgərlik və aldatma sənətinə malikdir və strateji baxış və səbrə malikdir. Bir anlıq media effektinə və özündən razılıq üçün Nobel mükafatına ehtiyacı olanlardan fərqli olaraq.
Putinin Arktika resurslarının birgə işlənməsinə dair Trampa verdiyi “vəd” Rusiya ilə Böyük Sövdələşmənin “çox milyardlarla dollar qazanc gətirəcəyi” gözləntiləri ilə yaşayan Putin üçün tələdir. Alyaskadakı sammitdən sonra iştirakçılardan heç biri müzakirənin hansı mərhələdə dayandığını söyləmədi, lakin güman etmək olar ki, danışıqlar yolu həm biznes layihələri, həm də siyasi layihələr üzrə davam edir. Bu vəziyyət, ilk növbədə, Ukraynanın informasiya məkanında qiymətləndirmələrə səbəb olacaq. Tramp görüşlə Putini aşağıladı, qatlanan çarpayılarda yatmağa icazə verdi, ona nahar vermədi (bunun harası geosiyasi qələbədir).
V.VƏLİYEV
