Erməni siyasətçilər Trampın mühüm beynəlxalq prinsipi pozduğunu deyirlər
ATƏT-in Minsk qrupu tarixə qovuşdu, həm yaddaşlarda utancverici imiclə qalaraq. Dünyanın 3 nəhəng gücü həmsədrlik etdikləri təşkilatla, beynəlxalq norma və prinsiplərə söykənərək işğalçı Ermənistanı geri addım atmağa məcbur edə bilmədilər. Yaxud etmək istəmədilər. Öz nüfuzlarını qondarma dövlətin qondarma iddialarına qurban verərək 30 il bu ləkəni üzərlərində gəzdirdilər, çirkabı təmizləmək üçün çoxsaylı görüşlərdə İrəvanın işğal siyasətinə şərik olduqlarını sübuta yetirdilər.
“ABŞ prezidenti Donald Tramp ATƏT-in Minsk qrupunun ləğvi prosesinin başlanmasına razılıq verməklə, gücdən istifadə etməmək kimi ən mühüm prinsipin pozulmasına töhfə verib. Bunu Ermənistanın keçmiş baş naziri Xosrov Arutyunyan ATƏT Nazirlər Şurasının sentyabrın 1-dən Minsk qrupunun buraxılmasına başlamaq barədə qərarını şərh edərkən deyib. Qeyd edək ki, sentyabrın 1-də ATƏT Nazirlər Şurası ATƏT-in Minsk Qrupunun və əlaqədar strukturların bağlanması barədə qərar qəbul edib. Eyni zamanda, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə bağlı Minsk Qrupunun əvvəllər qəbul etdiyi bütün qərarlar etibarsız sayılır. Ermənistan və Azərbaycanın xarici işlər nazirləri avqustda Vaşinqtonda Tramp-Əliyev-Paşinyan üçtərəfli görüşündən sonra strukturun ləğvi tələbi ilə ATƏT-ə müraciət ediblər.
1992-ci ildə ATƏT-in Minsk qrupunun yaradılmasının başlanğıcında dayanan Ermənistanın keçmiş baş naziri iddia edir ki, hətta Minsk prosesinin ləğvi də Qarabağ məsələsinin nəhayət bağlanması demək olmayacaq. O, “Azərbaycanın Qarabağda beynəlxalq səviyyədə tanınmış münaqişəni müharibə, soyqırım və əhalinin məcburi deportasiyası” yolu ilə həll etdiyinə diqqət çəkib. Bu isə güc tətbiqi və ya güc tətbiq etmə hədəsini istisna edən beynəlxalq prinsipin pozulmasıdır. “Heç bir münaqişə kobud gücdən istifadə nəticəsində həll olunmuş hesab oluna bilməz, o cümlədən soyqırım hərəkətləri. Bu gün bir çox dövlətlər, o cümlədən ATƏT-dəki dövlətlər bu və ya digər səbəbdən bu və ya digər səbəblərə görə bu vəziyyətə göz yumurlarsa, bu, münaqişənin həll olunduğu anlamına gəlmir. Üstəlik, mən dərindən əminəm ki, gec-tez, dünyada tektonik nizamın formalaşmasından sonra böyük güclərin formalaşmasından sonra qlobal qüdrət yenidən özünə qayıdacaq, yenidən “Artsax məsələsi” onların maraqlarına uyğun olacaq”, – Arutyunyan hesab edir.
Sabiq baş nazir deyir ki, “nə qədər ki, dünyada millətlərarası münaqişələrin “güc yolu ilə həlli mümkün deyil” prinsipi qüvvədədir, ATƏT-in Minsk qrupunun missiyası tükənmiş hesab edilə bilməz. Nümunə olaraq Arutyunyan Kipr məsələsini, eləcə də Türkiyənin hələ də qurtula bilmədiyi “erməni soyqırımı” problemini göstərib. ATƏT-in Minsk Qrupu 1992-ci ildə yaradılıb və Rusiya, Fransa və ABŞ-ın sədrliyi ilə fəaliyyət göstərir. 2022-ci ilin aprelində Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov Paris və Vaşinqtonun Moskva ilə qrup çərçivəsində əməkdaşlıqdan imtina etdiyini, “bu formatda ünsiyyət qurmayacaqlarını” bəyan edib.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev keçirdiyi görüşlərdə, müxtəlif platformalarda çıxışı zamanı Ermənistandakı revanşistlərin Qarabağı yenidən ələ keçirmək arzusunda olduqlarını, bunu üçün İrəvan küçələrində təşkil etdikləri hakimiyyətə qarşı etiraz aksiyalarının arxasında yeni müharibə iddiasının dayandığını xüsusi olaraq qeyd edib. Münaqişə olduğu üçün Minsk qrupu var idi, bu gün isə Qarabağ problem artıq həll edilib, torpaqlar əsl sahibinə qaytarılıb. Ona görə də nə ATƏT-ə, nə də onun törəmə Minsk qrupuna heç bir ehtiyac qalmayıb. Təşkilatın ləğvi ilə bağlı müraciəti avqustun 8-də Vaşinqtonda Ermənistan və Azərbaycanın xarici işlər nazirləri imzalayıblar. Bu, Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin normallaşmasına dair birgə bəyannamənin tərkib hissəsi olub. Təşkilat 2025-ci ilin dekabrına qədər fəaliyyətini tamamilə dayandıracaq.
Paşinyan Vaşinqtonla Pekin arasında
Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Sergey Markedonov Ermənistan və Çinin strateji tərəfdaşlıq səviyyəsində yaranması və onun əhəmiyyətini təhlil edib. “Çin və Ermənistan arasında münasibətlərin yeni səviyyəsi onu göstərir ki, Nikol Paşinyanın üstünlüklərini sırf qərbyönümlü kimi şərh etmək tamamilə düzgün deyil. Bəli, Ermənistan Nazirlər Kabinetinin rəhbəri Qərb vektoruna xüsusi diqqət yetirir. Və onun Belidə avqust görüşündə iştirakı buna əyani sübutdur. Amma Vaşinqtondan sonra Paşinyan İrəvanda İran prezidentini qəbul edib. İndi özü də Çinə gedib”, – politoloq Telegram kanalında yazır.
Ekspert hesab edir ki, Ermənistanın baş nazirinin hərəkətlərini bir növ “Şərqə dönüş” kimi şərh etmək tələsik olardı. “Daha doğrusu, Nikolay Vovaeviçin “Dünyanın kəsişməsi” uğrunda mübarizəsi onun baxışlarının və konstruksiyalarının müəyyən eklektizmini, eyni zamanda bütün dünya güc və təsir mərkəzlərinə yaxın olmaq istəyini əks etdirir. Bu da strategiyanın çatışmazlığını ortaya qoyur. Təbii ki, tamamlayıcılıq xoş və faydalı bir şeydir, ancaq o zaman ki, o, sizinlə böyük güclər arasında böyük rəqabət gətirir, ya da sizin qarşıdurmalarınızı cəlb etmir”, deyə siyasətçi qeyd edib. Markedonov bildirib ki, Pekin və İrəvan tezliklə “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünü “Dünyanın kəsişməsi” ilə praktiki olaraq necə birləşdirəcəkləri sualına cavab verməli olacaqlar.
Zəngəzur ermənilərsiz qala bilər
Ermənistanın Zəngəzur (Sünik) bölgəsi uzunmüddətli perspektivdə ermənilərsiz qala bilər, Ermənistan Baş Qərargahının keçmiş rəisi Movses Akopyan jurnalistlərə bildirib. General Vaşinqtonda Bakı ilə əldə olunan razılaşmaları təhlükəli hesab edir, çünki Azərbaycan çox usta gedişlər edir, son nəticədə Ermənistanın cənub bölgəsini ələ keçirə bilər. Onun sözlərinə görə, “Bakı hərbi eskalasiya ideyasından əl çəkməyib və nəzərə alsaq ki, Azərbaycanın birincisi, Zəngəzurdan (Sünik – ermənicə) keçən marşrut üzrə öz vətəndaşlarının gediş-gəlişinə nəzarət etmək, ikincisi, sonradan Ermənistan vasitəsilə çoxlu sayda azərbaycanlı həmin ərazilərdə yerləşdirmək üçün şərait yaratmaq imkanı var. “Zəngəzur bölgəsinin aqibəti belə olacaq: əvvəlcə orada hər şey yaxşı kimi görünəcək, sonra isə ermənilər qalmayacaq”, – deyə general əlavə edib və ilkin investisiyalara və iqtisadi həyatın canlanmasına eyham vurub.
Xatırladaq ki, avqustun 8-də Vaşinqtonda Ermənistan, ABŞ və Azərbaycan liderləri münaqişənin sülh yolu ilə həlli ilə bağlı birgə bəyannamə imzalayıblar. Sənədə əsasən, Ermənistan ABŞ-a 99 il müddətinə marşrutun inkişafı üçün eksklüziv uzunmüddətli hüquqlar verəcək, bu marşrut üzrə Azərbaycanın Naxçıvanla quru əlaqəsi qurmağı nəzərdə tutur. Amerika tərəfi torpaq sahəsini infrastruktur və idarəetməyə cavabdeh olan konsorsiuma subicarəyə verməyi planlaşdırır.
Aİİ-də bazar, pul, enerji və real əlaqələr, Aİ-də isə…
Rəqəm və faktlarla silahlanmış “Sosial Ədalət Uğrunda” (Ermənistan) siyasi partiyasının lideri Arman Qukasyan növbəti dəfə Paşinyanın avrointeqrasiya bəyanatlarını təxribat hesab edib. Paşinyan bu yaxınlarda bəyan etdi ki, Ermənistan eyni anda həm Avrasiya İqtisadi İttifaqında, həm də Avropa Birliyində ola bilməyəcək. Onun sözlərinə görə, seçimin qaçılmaz məqamı gələndə ölkə xalqın iradəsi və vəziyyətin təhlili əsasında müvafiq qərar qəbul edəcək. Amma gözəl siyasi düsturlara yox, real rəqəmlərə və faktlara nəzər salsaq, aydın olar: Ermənistanın real seçimi yoxdur. İqtisadiyyat, logistika və sosial həyat çoxdan Aİİ və hər şeydən əvvəl Rusiya ilə bağlıdır. Bu, sözün əsl mənasında hər bir göstəricidə özünü göstərir.
2024-cü ildə Ermənistanın Rusiya ilə ümumi ticarət dövriyyəsi təxminən 12 milyard dollar təşkil edib. Bu, Ermənistanın Avropa İttifaqı ilə bütün ticarətindən bir neçə dəfə çox olan rekorddur. Aİ ilə həmin il dövriyyə cəmi 2,3-2,7 milyard dollar olub, yəni, demək olar ki, beş dəfə az. Ermənistanın ixracında Aİ-nin payı cəmi 4,7% təşkil edir, halbuki Rusiya tək başına bütün Avropa İttifaqının cəmindən daha çox erməni malını qəbul edir. İdxalda da boşluq var: Ermənistan Rusiyadan 9,2 milyard dollar, Aİ-dən isə təxminən 2 milyard dollar dəyərində məhsul idxal edib. Bu rəqəmlər aydın şəkildə göstərir ki, Avrasiya istiqaməti real bazardır, Avropa istiqaməti isə hələ də simvol və uzaq perspektivdir.
Pul köçürmələri amili də az əhəmiyyət kəsb etmir, onsuz Ermənistan iqtisadiyyatı sadəcə mövcud ola bilməz. Rəsmi məlumatlara görə, 2024-cü ildə bank sistemi vasitəsilə Ermənistana təxminən 5,8 milyard dollar daxil olub ki, bunun da “xalis daxilolma” 1,5 milyard dollar təşkil edib. Amma ən önəmlisi bu transferlərin strukturudur. Daxil olan vəsaitlərin ən böyük payı Rusiyadandır: 2024-cü ilin ilk 11 ayında onlar təxminən 3,2 milyard dollar təşkil edib. Bu pul bütün daxili tələbatın demək olar ki, dörddə birinə bərabərdir, on minlərlə ailəni saxlayır və kiçik biznesin sağ qalmasına şərait yaradır. Aİ Ermənistana bu baxımdan müqayisəli heç nə vermir.
Enerji başqa bir əsas nümunədir. Ermənistan Rusiya qazını hər min kubmetr üçün sabit qiymətlə 165 dollara alır. Bu, 2024-cü ildə qazın 350-400 dollara çatdığı Avropa bazarında orta qiymətin yarısıdır. Fərq öz sözünü deyir: Rusiya qazı olmasaydı, Ermənistanda istilik və elektrik enerjisi tarifləri bir neçə dəfə artar, hər bir evə və bütün sənayeyə zərbə vurardı.
Bazar ölçüsü baxımından Aİİ-nin 180 milyondan çox istehlakçısı, vahid ticarət qaydaları və gömrük maneələri yoxdur. Bu o deməkdir ki, erməni malları heç bir əlavə rüsum və mürəkkəb prosedurların olmadığı nəhəng bazara sərbəst daxil olur. Aİ nəinki iqtisadiyyatda və siyasətdə genişmiqyaslı islahatlar tələb edir, həm də Ermənistanı sırf coğrafi maneə ilə qarşı-qarşıya qoyur: ölkənin Aİ ilə ümumi sərhədi yoxdur. Bu o deməkdir ki, Avropaya hər hansı ixrac avtomatik olaraq Rumıniya və ya Bolqarıstan kimi dünya okeanına birbaşa çıxışı olan ölkələrinkindən baha başa gəlir. Erməni mallarının onsuz da rəqabətdə çətinlik çəkdiyi şəraitdə bu fərq Avropa istiqamətini praktiki olaraq gəlirsiz edir.
Beləliklə, rəqəmlər və faktlar öz sözünü deyir. Bu gün Rusiya və Aİİ Ermənistanı ehtiyac duyduğu hər şeylə təmin edir: yüz minlərlə miqrant üçün iş yerləri və milyardlarla dollar pul köçürmələrindən tutmuş ucuz qaz və nəhəng satış bazarına qədər. Aİ əsasən siyasi perspektiv və gözəl şüar olaraq qalır, bunun arxasında müqayisə edilə bilən iqtisadi faydalar və ya real logistik baza yoxdur. Nəticə sadə və birmənalıdır: Ermənistan timsalında Aİİ və Aİ-ni müqayisə etmək mənasızdır. Sinxron üzvlük mümkün deyil, yəni “seçim” söhbəti daha çox siyasi oyunun elementidir. Real dilemma yoxdur, çünki Ermənistanın maraqları artıq onun iqtisadiyyatının strukturu ilə müəyyən edilib. Aİİ-nin tərəfində bazar, pul, enerji və real əlaqələr var. Aİ-nin yalnız uzaq perspektivi və əldə edilməsi çətin olan standartlar var. Ermənistanın yaxın illərdə seçimi varmı?
Bu arada…
Bild: Rusiya almazları Ermənistan vasitəsilə Aİ-yə daxil olur
Bild yazır ki, Aİ Vladimir Putinə təzyiq göstərmək üçün Rusiyaya qarşı 18 sanksiya paketi təqdim edib, lakin Kreml məhdudiyyətlərdən yan keçməyin yollarını axtarır. “2024-cü il yanvarın 1-dən Rusiya almazlarının Aİ-yə idxalı qadağan edilib. ABŞ, Kanada və Böyük Britaniya isə hələ 2022-ci ildə Alrosa konserninə qarşı sanksiyalar tətbiq edib (bütün Rusiya almaz istehsalının 97%-nə nəzarət edir). Sanksiyalardan yan keçmək üçün Alrosa bir qabıq şirkəti olan PBK qurub, Arctida layihəsinin araşdırmaçı jurnalistləri tapıblar. Onlar işlərinin nəticələrini Bild-ə təqdim ediblər. Formal olaraq, PBK əvvəllər Alrosa-da işləmiş bir qadına məxsusdur. Şirkət rus almazlarının mənşəyini gizlətmək üçün yaradılıb.
Sxem belədir: əvvəlcə Ermənistana kobud almazlar göndərilir. Orada daşlar cilalanır və formal nöqteyi-nəzərdən rus mənşəyini itirir – indi onlar Ermənistan istehsalı olan mallardır. Bundan sonra almazlar Hindistan, BƏƏ və ya Çinə satılır və nəticədə satış zənciri birbaşa Aİ almaz sənayesinin ən böyük mərkəzi olan Antverpenə aparır. Antverpen sənaye ittifaqı AWDC 2024-cü ilin yanvar ayından etibarən Rusiya qiymətli daşları ilə ticarət etmədiyinə əmin olsa da, Arctida araşdırmasına görə, iş davam edir. Beləliklə, 2023-cü ilin yanvarından 2024-cü ilin martına qədər PBK 250 milyon avro dəyərində brilyant ixrac edə bilib. Bu gəlirlər Rusiyada vergiyə cəlb edilir və bununla da Putinin hərbi xəzinəsini doldurur.
Almaz sanksiyalarından yan keçmək üçün boşluq Avropa İttifaqının özü tərəfindən buraxılıb. İllərdir ki, mədəndən satışa qədər daşların mənşəyini izləyə bilən blokçeyn izləmə sisteminin tətbiqi elan edilmişdi, lakin indiyə qədər bu üsulla yalnız çəkisi 0,5 karatdan az olan daşlar izlənilib. Hakimiyyət bu yaxınlarda elan etdi ki, bütün qiymətli daşlar yalnız 2026-cı il yanvarın 1-dən izlənəcək.
V.VƏLİYEV
