İrəvan Rusiya bazasını saxlayacaqmı?
Ermənistan beynəlxalq güclərin maraqlarının kəsişməsi platformasına çevrilib. Məqalə müəllifi hesab edir ki, eyni zamanda, İrəvan Moskva ilə sıx bağlı olduğunu müxtəlif üsullarla təsdiq etməyə çalışır. Gümrüdəki hərbi baza ölkənin təhlükəsizlik sisteminin əsas elementi və Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığın simvolu olaraq qalır. Moskva ilə İrəvanın münasibətlərində baş verən son hadisələr bizi onların gələcəkdə necə qarşılıqlı fəaliyyət göstərəcəkləri barədə düşünməyə vadar edir. Bu, Ermənistanın Cənubi Qafqaz regionunda nüfuzlu və ziddiyyətli regional və beynəlxalq güclərin maraqlarının kəsişməsi platformasına çevrilməsi ilə bağlıdır.
2023-cü ildə Azərbaycan sürətli hərbi əməliyyatla bölgəyə nəzarəti tam ələ aldı. Qarabağda son qarşıdurmalardan sonra iki ölkə – Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərə yeni rəng qatılıb. Avqustun 8-də Ermənistan və Azərbaycan sülh sazişi imzaladıqdan sonra bu məsələlər daha da aktuallaşıb. ABŞ Prezidenti Donald Trampın Vaşinqtonda vasitəçiliyi ilə imzalanmış tarixi razılaşma da Amerikanın bu strateji əhəmiyyətli regionda üstün rolunu bir daha təsdiqlədi. Qeyd edək ki, Zəngəzur dəhlizi ABŞ-a 99 il müddətinə eksklüziv uzunmüddətli hüquqlar verən “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu”na çevrildi. Müqavilə Qafqazı Rusiya və İrandan ayırmaqla yanaşı, Türkiyə və Avropa ilə birləşdirir.
Bu geosiyasi fırtınanın mərkəzində İrəvan və Moskva arasında strateji təhlükəsizlik tərəfdaşlığının əsas elementi olan Ermənistanın ikinci böyük şəhəri Gümrüdəki Rusiya hərbi bazasının taleyi dayanır.
Xüsusilə Ermənistan rəsmilərinin Rusiya ilə təhlükəsizlik əlaqələrini kəsmək istəyi ilə bağlı son bəyanatlarını nəzərə alsaq, bazanın bağlanması mübahisəli məsələdir. Bu istiqamətdə ilk addım 1990-cı illərdən İrəvan Beynəlxalq Hava Limanında təhlükəsizliyi təmin edən Rusiya sərhədçilərinin ölkədən çıxarılması oldu.
Güc balansı
Rusiyalı politoloq Dmitri Babiç qeyd edir ki, Ermənistan daxili qeyri-sabitlik dövrünü yaşayır və xarici təzyiqlərlə üzləşir. Baş nazir Nikol Paşinyan bütün tərəflərin, o cümlədən Rusiyanın mənfi reaksiyasına səbəb ola biləcək qətiyyətli hərəkətlərdən qaçaraq, müxtəlif güclər arasında güc balansını qorumağa çalışır. Ermənistanla Azərbaycan arasında imzalanmış son razılaşma bir sıra həll olunmamış məsələləri qoyub. Regionda gərginlik yüksək olaraq qalır ki, bu da Rusiyanın Gümrüdəki hərbi bazası ilə bağlı problemin həllini çətinləşdirə bilər.
Onun sözlərinə görə, iki ölkə arasında razılaşmanın davamlı sülhə gətirib çıxaracağını və ya mövcud fikir ayrılıqlarının bu kövrək tarazlığı pozub-dağıdacağını hələlik söyləmək mümkün deyil. Ona görə də Ermənistan hökuməti rus qoşunlarının öz ərazisindən çıxarılmasını tələb etməyə tələsmir.
Bundan əlavə, politoloq qeyd edir ki, İrəvan Şərqlə Qərb arasında manevr etməyə çalışır, mürəkkəb geosiyasi şəraitdə öz müstəqilliyini və təhlükəsizliyini qorumağa çalışır. Hərbi baza Ermənistanın təhlükəsizlik sisteminin əsas elementi və Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığın simvolu olaraq qalır.
Milli təhlükəsizlik mülahizələri
Cənubi Qafqaz üzrə ekspert Andrey Areşev vurğulayır ki, bazanın yeri onun əsas məqsədini aydın şəkildə müəyyən edir. O, Gümrü şəhərinin qərb kənarında, “Ermənistanın düşməni” adlandırdığı Türkiyə ilə sərhəddən 10 kilometr az məsafədə yerləşir. Baza onilliklər ərzində mühüm təhlükəsizlik rolu oynayıb. Bu, keçmiş Sovet İttifaqının NATO üzvü olan dövlətlə birbaşa həmsərhəd olduğu azsaylı yerlərdən biri idi və bu günə qədər belə qalır.
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yoxsul və müstəqil Ermənistan özünün güclü və daha böyük qonşusu olan Türkiyə qarşısında bir daha zəif hiss etdi. Ekspertin fikrincə, Gümrüdəki baza Rusiya ilə Ermənistan arasında müqavilə qüvvədə olduğu müddətdə mövcud olacaq. Üstəlik, İrəvanın onu ləğv etmək üçün heç bir əsası yoxdur, çünki rus qoşunlarının mövcudluğu güc və maraqlar balansına töhfə verəcək.
Areşev, əksinə, hesab edir ki, bu bazanın ləğvi Rusiya ilə münasibətlərin daha da pisləşməsinə səbəb olacaq. İrəvan bunu bilir və Moskva ilə münaqişəyə girməyə çalışmır. Bundan əlavə, zaman keçdikcə bu baza Rusiyanın özünə lazımdırmı sualı yarana bilər.
Əlaqə və asılılıq
1995-ci ildə Ermənistanın şimalında yerləşən Gümrüdə iki ölkə arasında bağlanmış müqavilə çərçivəsində Rusiyanın 102-ci hərbi bazası yaradılıb. 2010-cu ildə Rusiyanın keçmiş prezidenti Dmitri Medvedevin Ermənistana səfəri zamanı Rusiyanın Gümrüdəki hərbi bazası ilə bağlı müqavilənin müddətinin uzadılmasına dair protokol imzalanıb. Baza ilə bağlı saziş 2044-cü ilə qədər uzadılıb və tərəflərdən heç biri onu ləğv etmək istəyini bildirməzsə, sonradan hər beş ildən bir avtomatik uzadılır. Bazanın iki hərbi qarnizonu var: Gümrü və İrəvanda. Bazanın aviasiya komponenti Erebuni aerodromunda (İrəvan) yerləşir və dörd minə yaxın hərbçi var.
Baza zenit-raket kompleksləri, MiQ-29 qırıcıları, Mi-24 helikopterləri və digər hərbi texnika, o cümlədən tanklar və piyadaların döyüş maşınları ilə silahlanıb.
Müqaviləyə əsasən, Ermənistan bazanı pulsuz verir və onun saxlanması xərclərinin yarısını ödəyir. Bu baza MDB-nin vahid hava hücumundan müdafiə sistemi çərçivəsində fəaliyyət göstərir və xüsusilə Türkiyə ilə sərhəddə Ermənistanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Ermənistan müdafiə məsələlərində həmişə Rusiyadan asılı olub. Bu asılılıq sovet dövrünə gedib çıxır və Ermənistan 1992-ci ildə Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına üzv olduqdan sonra xeyli artıb.
Rusiya Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri zamanı da daxil olmaqla, Ermənistanı hərbi texnikasının böyük hissəsi ilə təmin edərək, onun Rusiyanın hərbi dəstəyindən asılılığını artırıb. Fransa və Avropa İttifaqını da əhatə edəcək şəkildə hərbi tərəfdaşlar dairəsini genişləndirmək cəhdlərinə baxmayaraq, Ermənistan dərin hərbi, iqtisadi və geosiyasi əlaqələri sayəsində Rusiya ilə sıx bağlılığını davam etdirir. Bu asılılıq çox güman ki, davam edəcək və gələcəkdə Ermənistanın beynəlxalq münasibətlərinə və hərbi strategiyasına təsir edəcək.
“Qarabağlılar” Ermənistan vətəndaşlığını qəbul edib
Ermənistan Daxili İşlər Nazirliyinin rəhbəri daha əvvəl bildirmişdi ki, “Qarabağ sakinləri”nin müraciətlərinə operativ şəkildə baxılır. “Qarabağdan olan 16 mindən çox məcburi köçkün Ermənistan Respublikasının vətəndaşlığını qəbul edib. Bu barədə Ermənistan daxili işlər nazirinin müavini Armen Qazaryan parlamentin müdafiə və təhlükəsizlik məsələləri üzrə daimi komitəsinin iclasında bildirib”.
Onun sözlərinə görə, 5 mindən çox azyaşlı yeni pasport alan valideynlərinin ardınca avtomatik olaraq Ermənistan vətəndaşı olub. “Beləliklə, Dağlıq Qarabağdan olan 16 mindən çox soydaşımız artıq Ermənistan vətəndaşıdır”, – nazir müavini qeyd edib. O, məlumatların sentyabrın 2-nə aid olduğunu dəqiqləşdirib.
Daha əvvəl Ermənistan Daxili İşlər Nazirliyinin rəhbəri Arpine Sarkisyan bildirib ki, Qarabağ sakinlərinin müraciətlərinə sürətləndirilmiş qaydada (ümumi orta göstərici 4,5 ay olsa da, orta hesabla, bir ay ərzində) baxılır və onların ərizələrindən imtina halları qeydə alınmayıb. Sarkisyan xatırladıb ki, pasport xidmətinin stasionar kabinetləri ilə yanaşı, Daxili İşlər Nazirliyi respublikanın regionları üzrə səyahət edən səyyar məntəqələr (o cümlədən Dağlıq Qarabağdan olan həmvətənlərin maraqları üçün) açıb.
Bu arada…
Kim konstitusiyanın dəyişdirilməsinin əleyhinədir?
Sosial sorğu zamanı Ermənistan vətəndaşları ölkənin əsas qanununda islahatların aparılması məsələsinə öz baxışlarını bildiriblər. Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi Ermənistanın daxili işidir və heç bir ölkənin, o cümlədən Azərbaycanın bu prosesə təsir etmək hüququ yoxdur. Bu fikri GALLUP İnternational təşkilatının Ermənistan nümayəndəliyinin rəhbəri Aram Navasardyanın sözlərinə görə, Ermənistanda sorğuda iştirak edən vətəndaşların 58%-i bildirib. Navasardyan cümə günü keçirdiyi mətbuat konfransında avqustun 25-30-da keçirilən sorğuların nəticələrini təqdim edib. İştirakçıların ümumi sayı 1101 nəfərdir.
Azərbaycanın Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsini yekun sülh sazişinin imzalanması üçün şərt adlandırması ilə bağlı məlumatlara reaksiya verən respondentlərin 25,1%-i bunun növbəti siyasi tələ olduğunu və bu məsələnin həllindən asılı olmayaraq Bakının müqaviləni imzalamayacağını bildirib. Bu arada, 12,2% Azərbaycanla real və uzunmüddətli sülh gətirəcəksə, Ermənistan Konstitusiyasına dəyişikliklərin lehinə səs verib.
Bundan əvvəl Azərbaycan hakimiyyəti dəfələrlə bəyan edib ki, onlar Ermənistan Konstitusiyasından Qarabağla bağlı bəndin yer aldığı Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad çıxarıldıqdan sonra İrəvanla sülh müqaviləsi imzalamağa hazırdırlar. Bundan başqa, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan ölkə üçün yeni Konstitusiyanın qəbul edilməsinin zəruriliyindən açıq şəkildə danışıb. Ədliyyə naziri Srbuhi Qalyan isə bildirib ki, yeni əsas qanun layihəsinin mətni hazırlanma mərhələsindədir.
Ermənistan və Azərbaycan liderləri avqustun 8-də Vaşinqtonda birgə bəyannamə imzalayıblar və bu, ABŞ prezidenti Donald Trampın da şahid qismində imzası ilə təsdiqlənib. Bəyannaməyə əsasən, Ermənistan Birləşmiş Ştatlara 99 il müddətinə Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutunu (TRIPP) – Zəngəzur (Sünik) bölgəsindən keçməklə Naxçıvan və “materik” Azərbaycan arasında yolun inkişafı üçün müstəsna hüquqlar verəcək.
Amerika tərəfi torpaq sahəsini infrastruktur və idarəetməyə cavabdeh olan konsorsiuma subicarəyə verməyi planlaşdırır. Hər iki ölkənin xarici işlər nazirləri ATƏT-in Minsk Qrupunun və əlaqədar strukturların bağlanması ilə bağlı birgə müraciət də imzalayıblar. Daha sonra Ermənistan və Azərbaycanın xarici işlər nazirlikləri gələcək sülh sazişinin mətnini dərc ediblər.
V.VƏLİYEV
