Avropanı enerji ehtiyatları ilə imtahana çəkən Rusiaya yanacaq böhranı ilə baş-başa qalıb. Paytaxt və iri şəhərlərdə problemin varlığını kimsəyə hiss etdirməyən mərkəzi hökumətin ucqarlarda qıtlığı gizlədə bilmir. İstehsalın böyük hissəsini təşkil edən yanacaq növləri Ukrayna ilə savaşa yönləndirilir. Hökumətin müxtəlif səyləri hələ də ölkədə yanacaq böhranının yayılmasının qarşısını ala bilməyib. Benzinin pərakəndə satış qiymətləri orta inflyasiya səviyyəsini inamla üstələyir. Bundan əlavə, getdikcə daha çox bölgə yanacaqdoldurma məntəqələrində yanacaq çatışmazlığı və fiziki çatışmazlıqlarla üzləşir. Cümə axşamı günündən etibarən Rusiya Federasiyasında benzinin birja ticarətinə daha sərt məhdudiyyətlər qüvvəyə minib. Amma hətta bu tədbir də benzin kəsirinin ölkənin bütün regionlarına yayılmasının qarşısını ala bilməyib.
Benzinin pərakəndə satış qiymətlərinin artması ilə bağlı mütəmadi hesabatlar yanacaq böhranının genişlənməsi barədə tam təsəvvür yaratmır. Topdansatış haqqında gündəlik hesabatlar və ya müxtəlif markalı benzin və dizel yanacağının topdansatış qiymətlərinin dinamikası onun əhatə dairəsini əks etdirmir. Rusiya Federasiyasındakı yanacaq problemlərinin tam təsviri üçün sakinləri yanacaq çatışmazlığı ilə üzləşən ərazilərin siyahısının genişlənməsini izləmək faydalıdır.
Nijni Novqorod vilayəti kəskin benzin çatışmazlığı ilə üzləşib – bəzi yanacaqdoldurma məntəqələrində ya yanacaq yoxdur, ya da çox bahadır. Yerli NewsNN portalı avtomobillərini doldura bilməyən yerli sakinlərin şikayətlərini dərc edir. “Xabarovsk diyarının ucqar rayonlarına benzin tədarükü pozulub: insanlar bir-birindən benzin alırlar”, – FederalPress media holdinqi yazır. Əgər əvvəllər yalnız Xabarovsk diyarının Sovetsko-Qavanski və Vaninski rayonlarının sakinləri yanacaq problemindən şikayətlənirdilərsə, indi kəsir Ulçskiyə çatıb. İnsanların fikrincə, avtomobillərin yanacaq doldurmasında çətinliklər bir neçə həftə əvvəl başlayıb, lakin əvvəllər də qısamüddətli fasilələr yarandığından, iğtişaşlar yalnız indi, böhran uzananda yaranıb. Xabarovsk diyarının Energetika Nazirliyi izah edib ki, yanacağın tədarükündə fasilələr neft emalı zavodlarında aparılan təmir işləri, logistika çatışmazlığı, qızılbalıq ovu mövsümündə mövsümi tələbatın artması və əhalinin çaxnaşma alışı ilə bağlıdır. Sentyabrın 6-da təhvil verilmiş 20 tonluq benzin partiyası sentyabrın 9-da səhər saatlarında demək olar ki, tamamilə satılıb və xüsusi nəqliyyat ehtiyacları üçün xüsusi nəqliyyat ehtiyacları üçün ayrılıb.
Murmansk vilayətində benzinin topdan satışı demək olar ki, dayanıb və “çox baha qiymətə satılır”. Bu barədə SeverPost agentliyinə sahibkar və yerli yanacaqdoldurma məntəqələri şəbəkəsinin həmtəsisçisi məlumat verib. Rusiyanın getdikcə daha çox bölgəsi benzin qıtlığı ilə üzləşməyə başlayır. “İzvestiya” qəzeti yazır ki, yanacaq qıtlığı artıq 10-dan çox regionu, o cümlədən Nijni Novqorod, Rostov, Ryazan vilayətləri, həmçinin Krımı əhatə edib. Müstəqil Yanacaq İttifaqının məlumatına görə, yanacaq təchizatında fasilələr Uzaq Şərq regionlarına: Amur, Maqadan, Saxalin vilayətləri, Xabarovsk diyarı, Yakutiya, Yəhudi Muxtar Vilayəti və Çukotkaya təsir edib. Rostov vilayəti Rusiyanın motor yanacağı qıtlığı yaşayan bölgələri sırasındadır. “Bloknot-Rostov” nəşri xəbər verir ki, müstəqil yanacaqdoldurma məntəqələri fəaliyyətini dayandırmaq məcburiyyətində qalıb və bəzi markalı benzinlər, xüsusən də yüksək oktanlı benzinlər qıt olur.
Benzinin daxili qiymətlərini sabitləşdirmək üçün Rusiya hökuməti neft şirkətləri ilə müntəzəm görüşlər keçirir, benzinin ixracına qadağa qoyur, yanacaqdoldurma məntəqələrində qiymətlərin monitorinqini tələb edir, benzin istehsalını artıracağını vəd edir və yeni topdansatış ticarət qaydalarını tətbiq edir. Cümə axşamı günündən etibarən Peterburq birjası qiymətləri sabitləşdirmək üçün benzin ticarəti qaydalarını müvəqqəti olaraq dəyişdirir. Dəyişikliklərin bəyan edilmiş məqsədi yanacağın qiymətinin artımını dayandırmaqdır. İndi dəmir yolu ilə gətirilən “Regular-92” və “Premium-95” benzinlərinin qiymətinin maksimal dəyişmə həddi hər bir yanacaq növü üçün cari bazar qiymətinin +0,01%/–20%-dir. İndi birjada alıcıların sifarişlərinin yığılması rejimi və hərracın açılışı rejimi fəaliyyət göstərir: bir ticarət iştirakçısından “Regular-92” və “Premium-95” benzini üçün birja aləti üçün bir sifarişə icazə verilir. İkitərəfli əks auksion rejimi də tətbiq edilir: bir ticarət iştirakçısından “Regular-92” və “Premium-95” malları üçün hər bir sifarişdə üç lota qədər məbləğdə 15-ə qədər alış sifarişinə icazə verilir.
Yanacaq çatışmazlığı və müstəqil yanacaqdoldurma məntəqələrinin məcburi dayandırılması problemi ilə üzləşən Rusiya regionlarının sayı getdikcə artır. “Rusiyanın yanacaq bazarında həqiqətən də müəyyən çətinliklər var. İlk növbədə, yüksək oktanlı benzin qıtlığı var. Bir sıra regionlarda yanacaqdoldurma məntəqələrinə tədarükdə fasilələrin olması barədə məlumatlar var ki, bu da başqa şeylərlə yanaşı, yanacaqdoldurma məntəqələrinin bağlanmasına səbəb ola bilər”, – xüsusən Müstəqil Yanacaq İttifaqının prezidenti Pavel Bajenov qeyd edib. “Ümumiyyətlə, artıq bir neçə həftədir ki, bir sıra yanacaqdoldurma məntəqələri neft emalı zavodlarından yükləri qəbul edə bilmir. “Yanacaq təchizatı ilə bağlı problemlər getdikcə artan bölgələrdə bazar iştirakçıları tərəfindən bildirilir”, deyə Rusiya Yanacaq İttifaqının üzvü və GP Vympel yanacaqdoldurma məntəqələri şəbəkəsinin idarəedici tərəfdaşı Yekaterina Savkina izah edib. Mütəxəssislər qıtlığın əsas səbəbləri arasında benzinə tələbatın mövsümi artımını və turizmin artımını qeyd etsələr də bunun Ukrayna müharibəsi ilə birbaşa əlaqədar olduğu ortadadır.
Ekspertlər nə deyir?
“Mənim fikrimcə, mövcud vəziyyətin köklərini ilk növbədə iqtisadi müstəvidə deyil, texniki baxımdan axtarmaq lazımdır”, bunu Milli Enerji Təhlükəsizliyi Fondunun aparıcı eksperti İqor Yuşkov Rusiyada benzinlə bağlı vəziyyətlə bağlı fikirlərini bölüşərkən deyib. “Əgər texniki cəhətdən tələb olunan həcmdə yanacaq istehsal edə bilməsəydik, o zaman kəsir, o cümlədən şaquli inteqrasiya olunmuş VINK şirkətləri arasında müşahidə olunardı. Bu arada müstəqil yanacaqdoldurma məntəqələrində yüksək oktanlı benzinin yoxa çıxdığını görürük. Prinsipcə, biz tarixi qiymət rekordunun cari yenilənməsi faktını mövcud iqtisadiyyatımızın xüsusiyyətlərinə borcluyuq. Onun özəlliyi isə ondan ibarətdir ki, yanacaq birjasında qiymətlər qalxanda ilk növbədə 92 markalı benzini nəzərə alırlar. Əgər ay ərzində bu növ yanacağın qiymətləri indikativ qiymət deyilən qiymətin 10%-ni keçərsə, o zaman neft şirkətlərinə büdcədən sönüm haqqı ödənilmir. Və bu pulu itirmək istəmirlər və ona görə də 92 markalı benzin lap yuxarıda olsa da, qiymət dəhlizinin sərhəddində olsa da, qarmaqla və ya fırıldaqla saxlanılır. Amma bu qayda 95-ci və 98-ci benzinə şamil edilmir, ona görə də bu növlər istədikləri qədər bahalaşa bilər və neft şirkətləri yenə də damper altında ödənişlər alacaqlar. Deməli, neftçilər dövlət büdcəsindən almadıqlarını sadəcə olaraq daxili bazardan almaq istəyirlər. İqtisadi səbəblər arasında bəlkə də ən əsası budur, qalanları əlavədir.
Çatışmazlığın coğrafiyası
Rusiyada benzin qıtlığı var və bu, hər keçən gün daha da artır. Birja qiymətləri bu ay bir neçə dəfə tarixi maksimuma çatıb. Böhran tələbatın ənənəvi mövsümi artımı və Ukraynanın neft emalı zavodlarına və digər yanacaq infrastrukturu obyektlərinə getdikcə daha tez-tez baş verən hücumları fonunda baş verir. 2025-ci ilin avqustunda Rusiyanın cənubunda və Uzaq Şərqində bir sıra şəhərlərdə yanacaq qıtlığı yaranıb. Çatışmazlıq ən çox iri neft emalı zavodlarının az olduğu regionlarda kəskin şəkildə müşahidə olunur. Saxalin vilayətinin Kuril rayonunda Aİ-92 markalı benzinin satışı müvəqqəti olaraq tamamilə dayandırılıb, qalan yanacaq yalnız xüsusi maşınların ehtiyacları üçün saxlanılıb, deyə bələdiyyə dairəsinin rəhbəri Konstantin İstomin bildirib. Bundan əvvəl adambaşına 10 litr limit var idi. Primoryedə avtomobilçilər yanacaqdoldurma məntəqələrində saatlarla növbə çəkirlər, Transbaikaliya və ilhaq edilmiş Krımın bəzi ərazilərində yanacaq indi yalnız müəssisələrə satılır və benzin üçün hərrac onlayn keçirilir – litri 300 rubla qədər. Dizel yanacağı hələ də mövcuddur.
Müqayisə üçün: Rosstat-ın son məlumatlarına görə, Rusiyada benzinin orta istehlak qiyməti avqustun 25-də litr üçün 62,08 rubl təşkil edib. İlin əvvəli ilə müqayisədə qiymətlər 6%-dən çox artıb. Hakimiyyət vəziyyəti sabitləşdirməyə söz verir. Xüsusilə Kuril vilayətinin rəhbərliyi adalar üçün yanacağın növbəti partiyasının avqustun 25-də çatacağına söz verib, lakin hələlik onun Telegram kanalında bu məlumatın təsdiqi yoxdur.
Avqustun sonunda Ukrayna KİV-i Ryazan-Moskva magistral neft kəmərində, xüsusən də Moskva hava limanlarına yanacaq daşımaq üçün istifadə edildiyi iddia edilən partlayış barədə məlumat yayıb. Lakin nə Rusiya rəsmiləri bunu rəsmən təsdiqləməyiblər. “Rosneft”in Ryazan neft emalı zavodu artıq son üç ayda iki dəfə hücuma məruz qalıb və avqustun əvvəlində sonuncudan sonra, Reuters-in məlumatına görə, o, neft emalı həcmini təxminən yarıya qədər azaldıb.
Məhvin miqyası
Video və peyk görüntülərindən bəlli olur ki, Rusiyanın yanacaq infrastrukturuna ən azı 10 böyük hücum təşkil olunub və əgər münaqişənin hər iki tərəfinin bildirdiyi, lakin həmişə vizual təsdiqi olmayanları nəzərə alsanız, onda bu say 17-yə qədər artar. May-iyul aylarında isə Rusiya və Ukrayna arasında mümkün atəşkəslə bağlı danışıqların başlaması fonunda yanacaq obyektlərinə ayda bir və ya ikidən artıq hücum qeydə alınmayıb. Keçən ilin avqustunda onlardan cəmi beşi var idi və onlar əsasən cənub bölgələrinə (Rostov vilayəti və Krasnodar diyarına) təsir edirdi, lakin indi onların coğrafiyası daha genişdir və məsələn, Rusiyadan Macarıstana neft tədarükünü dayandıran Nikolskaya neft nasos stansiyasına hücumun edildiyi Tambov vilayətini əhatə edir.
Ən azı dörd neft emalı zavodu tamamilə və ya qismən sıradan çıxıb. Hücumlar böyük yanğınlarla müşayiət olunub və Rusiya mətbuatının məlumatına görə, bəzi hallarda müəssisələrin işçiləri xəsarət alıb. Məsələn, Novoşaxtinski Neft Emalı Zavodunda dron hücumundan sonra yanğın yalnız beşinci gündə söndürüldü və Avqustun 27-də peyk görüntülərinə əsasən müəssisədəki bir neçə tank tamamilə yanıb. Planlı texniki xidmət və neftayırma zavodlarında baş verən insidentlər səbəbindən avqustun ikinci yarısına qədər benzin istehsalı demək olar ki, 10% azalıb (yanvarda gündəlik orta hesabla təxminən 123,6 min tondan avqustun ilk 19 günündə 102,2 min tona qədər). Reuters-in hesablamalarına görə, Ukraynanın zərbələri ölkənin neft emalı gücünün ən azı 17%-ni və ya gündə 1,1 milyon barel təmin edən Rusiyanın neft və qaz obyektlərini sıradan çıxarıb. Rəsmi istehsal statistikası ötən ilin yazında bağlanıb.
Bütün benzin ixrac edilir
Necə oldu ki, dünyanın əsas yanacaqdoldurma məntəqəsinin adını qürurla daşıyan Rusiya (baxmayaraq ki, inkişaf etmiş ölkələr baxımından bu, bir qədər laqeyd bir məna daşıyır) yanacaq ehtiyacını özü təmin edə bilmir? Versiyalardan birinə görə, avtomobil yanacağının tədarükündə yaranan fasilələr onun dəmir yolu ilə çatdırılmasının gecikdirilməsi ilə bağlıdır. Rusiyanın “İnterfaks” agentliyinin öz mənbələrinə istinadən verdiyi məlumata görə, çatdırılma müddəti son vaxtlar xeyli artıb – bəzi hallarda 90 günə qədər. Ancaq bu cür gecikmələrin niyə baş verdiyini başa düşmək olduqca çətindir (ənənəvi rus qarışıqlığından başqa). Məsələn, hazırda şərqə dəmir yolu ilə böyük həcmdə kömür daşındığı bildirilir (yəqin ki, həmin istiqamətdə başqa real alıcılar olmadığı üçün Çin nəzərdə tutulur). Bəs əvvəlki aylarda belə çatdırılmalar həyata keçirilməyibmi?
Yanacağın qıtlığının başqa bir versiyası neft emalı zavodlarının guya planlı təmir olunmasıdır. Bununla belə, bu da kifayət qədər şübhəlidir, çünki son vaxtlar belə müəssisələrdə (əslində belə zavodlarda təmirin pik nöqtəsi may ayına təsadüf edir) kütləvi təmirə dair heç bir məlumat verilmir və bundan əlavə, hazırda Rusiya Federasiyasında 30-a yaxın iri neft emalı zavodu və 80-ə yaxın mini emalı zavodu fəaliyyət göstərir. Buna görə də, onlardan bəziləri həqiqətən müntəzəm texniki xidmətdən keçsələr də, bu ümumi vəziyyətə təsir edə bilməz.
Məsələ bir qədər fərqlidir
Rusiyanın avtomobil yanacağı bazarında mövcud vəziyyət bir neçə səbəblə bağlıdır. Onlardan biri kifayət qədər qəribə vergi siyasətidir. İlkin olaraq bu, xam neftin deyil, neft məhsullarının ixracının stimullaşdırılmasına yönəlib, bu, prinsipcə məntiqlidir. Amma, sonda bu, vergi yükünün artırılmasına və sənayenin inkişafının zərərinə vəsaitlərin müsadirə edilməsinə gəlib çatıb. Söhbət qondarma vergi manevrindən gedir, onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, neft və neft məhsulları üzrə ixrac rüsumunun tədricən azaldılması (2024-cü ildə bu, sıfır olmalıdır) və təbii ki, neftin də daxil olduğu faydalı qazıntıların hasilatı vergisi ekvivalent məbləğdə (30%-ə qədər) artacaq.
İkinci əsas səbəb əsasən əvvəlkindən irəli gəlir və bu, bazarın balanssızlığıdır. Zavodlar artan bazarın tələb etdiyi həcmlərin öhdəsindən gələ bilmir və neftayırma zavodları üçün məhsulu xüsusi olaraq daxili bazara çatdırmaq üçün heç bir stimul yoxdur. Yəni, neft şirkətləri mümkün qədər çox neft məhsulu ixrac etməkdə maraqlıdırlar: “Daxili bazarda pul qazanmaq demək olar ki, mümkün deyil, ona görə də xaricə satıla bilənlərin hamısı xaricə satılır. Qalanı isə o regionlara (Rusiya Federasiyasının) gəlirli olduğu regionlara – Moskva, Sankt-Peterburq, Kazan, Yekaterinburqa verilir”. O ki qaldı digər, daha depressiyaya məruz qalan rayonlara, ilk növbədə, benzin yoxa çıxıb. Tamamilə mümkündür ki, rublun məzənnəsinin son zamanlar zəifləməsi daxili bazarın zərərinə neft məhsullarının ixracını artırmaq üçün əlavə stimul olub.
V.VƏLİYEV
