Hansı islahatlar gözlənilir?
BMT-nin 80 illik yubileyi bütün dünya ictimaiyyəti üçün böyük hadisədir. Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) Çinin Tianjin şəhərində bu yaxınlarda keçirilən sammitində deyilir: “Son 80 il ərzində BMT özünü unikal dövlətlərarası birlik kimi tanıyıb, onun çərçivəsində sülhün və təhlükəsizliyin qorunması, mütərəqqi sosial-iqtisadi inkişafın təmin edilməsi və insan hüquqlarının təşviqi üçün populyar əməkdaşlıq formaları qurulub”. ŞƏT ölkələrinin liderlərinin fikrincə, davamlı qlobal sülh yalnız bütün dövlətlər tərəfindən beynəlxalq hüquq normalarına, BMT Nizamnaməsinin məqsəd və prinsiplərinə qeyd-şərtsiz riayət edildikdə mümkündür. BMT-nin dövlətlərin suverenliyinə və müstəqilliyinə hörmət, millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ, suveren bərabərlik, daxili işlərə qarışmamaq kimi prinsipləri bu gün də aktuallığını qoruyub saxlayır və dəyişməz olaraq qalır.
ŞƏT-ə üzv ölkələrin Dövlət Başçıları Şurasının iclasında da BMT-də təcili islahatların aparılması barədə çağırışlar eşidilib. Qeyd edilib ki, Qlobal Cənubun istəklərini köhnəlmiş çərçivə ilə məhdudlaşdırmaq gələcək nəsillərə qarşı kobud ədalətsizlikdir. Biz köhnə ağ-qara ekranda yeni nəslin rəngarəng arzularını göstərə bilmərik. Ekran dəyişdirilməlidir.
Bununla belə, Hindistanın ABŞ ilə gərgin münasibətləri səbəbindən sentyabrın sonunda Nyu-Yorkda keçiriləcək BMT Baş Assambleyasının (BA) yüksək səviyyəli həftəsinə bu ölkənin baş naziri qatılmayacaq. “Hindustan Times” qəzetinin yazdığına görə, baş nazirin qərarı ABŞ-ın Rusiya neftinin alınması səbəbindən Hindistan mallarına yüksək idxal rüsumları tətbiq etməsindən sonra verilib. Əvəzində Hindistanı xarici işlər naziri Subrahmanyam Jaishankar təmsil edəcək. Nümayəndə heyətləri başçılarının ümumi debatlarda çıxışları cədvəlinə əsasən, onun sentyabrın 27-də BA zalının tribunasına çıxması planlaşdırılır. Həmin gün bir sıra ölkələrin xarici işlər nazirlərinin çıxışları da nəzərdə tutulub.
Almaniyanın keçmiş xarici işlər naziri Annalena Baerbok hələ iyun ayında Baş Assambleyanın 80-ci sessiyasında gizli səsvermədə 167 nəfərin dəstəyi ilə sədr seçilib. O, Baş Assambleyanın sessiyasını açaraq deyib ki, “dünyanın beynəlxalq əməkdaşlığa və diplomatiyaya indi həmişəkindən daha çox ehtiyacı var”. Moskva isə hesab edirdi ki, Baerbokun Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri kimi apardığı siyasətin dağıdıcı olduğunu nəzərə alaraq, onun Baş Assambleyaya rəhbər seçilməsi bütövlükdə sessiyanın gündəliyinə mənfi təsir göstərəcək. Baerbokun vəzifələrindən biri gələn il keçiriləcək BMT-nin yeni Baş katibinin seçkilərinə hazırlıq olacaq. Hazırkı baş katib Antonio Quterreş 2026-cı ilin sonuna kimi vəzifəsini icra edəcək.
Bu arada BMT yubileyə həsr olunmuş mərasim və anım tədbirləri proqramı hazırlayır. Sentyabrın 22-də BMT-nin 80 illik yubileyinə həsr olunmuş yüksək səviyyəli görüş keçiriləcək. Daha inklüziv və səmərəli çoxtərəfli sistemin yaradılması yolunun müzakirəsi planlaşdırılır. Çox güman ki, BMT-də çalışanların, dövlət və hökumət başçılarının əhval-ruhiyyəsini bayram adlandırmaq olmaz. Onların hamısı BMT-də hətta böhran adlandırılan çətin vəziyyətdən narahatdırlar.
1945-ci ildə yarandığı gündən və bütün tarixi boyu BMT səmərəsizliyinə və islahatların zəruriliyi ilə bağlı bəyanatlarına görə tənqid olunub. Bu, obyektiv zərurətdən irəli gəlir: üzv dövlətlərin sayı 51-dən 193-ə yüksəlib, bir çox strukturların fəaliyyətində çatışmazlıqlar aşkarlanıb.
Rusiya BMT-nin təsisçi üzvü kimi islahat müzakirələrində fəal iştirak edir. Moskvanın mövqeyi ondan ibarətdir ki, istənilən təşəbbüslər həqiqətən BMT-nin effektivliyini və nüfuzunu artırmağa yönəlməlidir. BMT sisteminin bütün orqanlarında qlobal çoxluğun rolunun artırılmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Beləliklə, Təhlükəsizlik Şurası (TŞ) qlobal Cənub ölkələrinin iştirakı ilə daha çox təmsilçi ola bilər. Bununla belə, Təhlükəsizlik Şurasına üzv olan ölkələrin sayı “iyirmi üstəgəl” zolağı keçməməlidir, əks halda belə bir qurum çətinləşəcək.
Əksər dövlətlərin bu və ya digər formada BMT və onun Təhlükəsizlik Şurasında islahatların aparılmasının lehinə çıxış etmələrinə baxmayaraq, islahatların əsas elementlərindən heç biri üzrə konsensusa yaxınlaşmaq mümkün olmayıb. Təhlükəsizlik Şurasına gəlincə, məqsəd bütün beş “klaster” üzrə yekdilliyə nail olmaqdır: üzvlük kateqoriyaları, veto hüququ, regional nümayəndəlik, Təhlükəsizlik Şurasının ölçüsü və onun Baş Assambleya ilə əlaqələri.
Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Baş Assambleyadakı çıxışlarına mütəmadi olaraq “dünya beşdən böyükdür” və “bəşəriyyətin gələcəyi BMT Təhlükəsizlik Şurasının beş daimi üzvünün qərarlarından asılı olmamalıdır” sözləri ilə başlayır. O, ŞƏT sammitinin genişləndirilmiş sessiyasındakı çıxışında deyib: “BMT-nin ciddi islahatlara ehtiyacı var… 80 il bundan əvvəl formalaşmış hazırkı BMT sistemi Yaxın Şərqdə zülmə son qoymağa, yoxsa qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizamı qorumağa qadirdirmi, sualına cavab vermək çətindir”.
Qəzza zolağındakı müharibə və ümumilikdə Fələstin-İsrail münaqişəsinin Baş Assambleyanın sessiyasının əsas mövzularından biri olacağı gözlənilir. Fransanın Fələstin dövlətinin tanınmasını müdafiə etmək niyyətində olduğu sessiyadan bir neçə həftə əvvəl ABŞ Fələstin rəsmilərinə viza verməkdən imtina etmək qərarını açıqlayıb. Dövlət Departamenti Nyu-Yorkda keçiriləcək görüşdən əvvəl Fələstin Azadlıq Təşkilatının (FAT) və Fələstin Muxtariyyətinin (FM) üzvlərinə, o cümlədən Fələstin Milli Administrasiyasının prezidenti Mahmud Abbasa vizaları “ləğv edib və rədd edib”.
Dövlət Departamenti öz qərarını milli təhlükəsizlik maraqları ilə izah edib. Dövlət Departamentinin sözçüsünin müavini Tommy Pigott, “Onları sülhün əldə edilməsində tərəfdaş kimi ciddi qəbul etməzdən əvvəl, FM və Fələstin Təhlükəsizliyi Təşkilatı terrorizmdən, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində və Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində partizan davalarından və Fələstin dövlətçiliyinin birtərəfli tanınması cəhdlərindən əl çəkməlidir” deyib.
Dövlət Departamentinin qərarı faktiki olaraq BMT-yə müharibə elan edən ABŞ prezidenti Donald Trampın davranışına uyğundur. Onun fikrincə, BMT zəif idarə olunur və onun fəaliyyəti Vaşinqtonun maraqlarına uyğun gəlmir. “Amerika Birləşmiş Ştatları İkinci Dünya Müharibəsindən sonra gələcək qlobal münaqişələrin qarşısını almaq və beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi təşviq etmək üçün Birləşmiş Millətlər Təşkilatının yaradılmasına kömək edib. Lakin BMT-nin bəzi agentlikləri və qurumları bu missiyadan əl çəkərək ABŞ-ın maraqlarına zidd hərəkət edərək müttəfiqlərimizə hücum edib və antisemitizmi təbliğ ediblər”, – Trampın sərəncamında deyilir.
Yenicə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra o, ABŞ-ın Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatından çıxdığını elan edərək, “lazımi islahatları həyata keçirmək” və “üzv dövlətlərin qeyri-qanuni siyasi təsirindən müstəqillik nümayiş etdirmək” iqtidarında olmadığını əsas gətirib. Tramp həmçinin ABŞ-ın maraqlarını dəstəkləmədiyi və “təşkilat daxilində antisemitizm və ya anti-İsrail əhval-ruhiyyəsinin təzahürlərində” günahkar olduğu iddia edilən YUNESKO-nu da hədəfə alıb.
Trampın mövqeyi açıq şəkildə BMT-nin effektivliyini azaldacaq, çünki bu, ABŞ-dan maliyyə gəlirlərinin azalmasına səbəb olur. Baş Assambleyanın 80-ci sessiyasının BMT-ni bürümüş kəskin maliyyə böhranı fonunda keçirilməsi təəccüblü deyil. O, ilk növbədə, müntəzəm büdcə üçün 1,5 milyard dollar və sülhməramlı əməliyyatlar üçün əhəmiyyətli məbləğlər də daxil olmaqla, təxminən 3 milyard dollar borcu olan ABŞ tərəfindən töhfələrin ödənilməməsi səbəbindən büdcə kəsiri ilə üzləşir. İkinci ən böyük donor olan Çin də ödənişlərini ilin sonuna qədər təxirə salır. Bu gecikmələr BMT-ni xərcləri azaltmağa, işə qəbulu dondurmağa və humanitar proqramları, o cümlədən uşaqlara və qaçqınlara yardımı azaltmağa məcbur edir.
Böhrana cavab olaraq, Quterreş UN80 islahat proqramını başladıb, onun məqsədi xərcləri 20% modernləşdirmək və azaltmaqdır. Bu, 2026-cı ilə qədər 7000-ə yaxın iş yerini itirmək təhlükəsi yaradır. İslahat çərçivəsində BMT-nin bir neçə agentliyinin baş qərargahının Nyu-Yorkdan Nayrobiyə mümkün köçürülməsi müzakirə edilir. Bu addım əməliyyat xərclərini azaltmağa yönəlib, çünki Keniya paytaxtı yerli işçilərə 25%-ə qədər, beynəlxalq işçilərə isə 13%-ə qədər qənaət təmin edir.
Quterreşin təklif etdiyi yeni sülh gündəliyi münaqişələrin qarşısının alınması və davamlı sülhün qorunmasına yönəlib. Təşəbbüs artan geosiyasi gərginliyə, qlobal əməkdaşlığa skeptisizmə və beynəlxalq hüququn pozulmasına cavab idi. O, ölkələr arasında etimadı bərpa etmək və həmrəyliyi gücləndirmək üçün beynəlxalq əməkdaşlıqda dəyişikliklərə və getdikcə bir-biri ilə bağlı olan böhranlara daha əhatəli cavab tədbirlərinin hazırlanmasına çağırır.
BMT-nin dörd qətnaməsi Ermənistan qoşunlarının ərazimizdən tam, dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edirdi. Lakin bu qətnamələr 27 il kağız üzərində qaldı. Biz şəhidlər verərək bu qətnamələrin icrasını təmin etdik. Bunu Prezident İlham Əliyev BMT-nin yerinə yetirilməyən qətnamələri barədə danışarkən deyib. Dölətimizin başçısı təəssüflə vurğulayıb ki, münaqişəyə son qoymalı olan beynəlxalq təşkilatlar bu istiqamətdə heç bir nəticə əldə etmədilər. 30 il ərzində BMT nümayəndələri regiona səfər etməyiblər. Ermənistandan 1 milyon qaçqın və köçkünümüz olduqda gəlib vəziyyəti qiymətləndirmədilər. İşğal dövründə də gəlmədilər. Ermənilərin işğalçılıq siyasətini pisləmədilər.Ermənistana heç bir təzyiq və ya sanksiya tətbiq etmədilər. Təəssüf ki, BMT və başqa təşkilatlar səviyyəsində ikili standartlar olub.
V.VƏLİYEV
