Bugünkü dünyada sosial media sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də kimliyimizi formalaşdırdığımız, özümüzü göstərdiyimiz bir rəqəmsal səhnədir. Bu səhnədə hər kəs özünü daha uğurlu, daha gözəl, daha xoşbəxt təqdim etməyə çalışır. Beləliklə, “mükəmməl olmaq” yalnız şəxsi arzu yox, ictimai gözlənti halına gəlir. Psixoloqlar bunu “ideallıq sindromu” adlandırır və vurğulayırlar ki, bu sindrom insanın həm özünə münasibətini, həm də başqaları ilə ünsiyyətini kökündən dəyişir. İnstaqramda filtrlərlə düzəldilmiş şəkillər, “mükəmməl bədən” standartları, “ideal münasibət” paylaşımları real həyatla insanın özünü müqayisə etməsinə gətirib çıxarır. Bunun nəticəsində gənclərdə, xüsusilə də qadınlarda, özünə güvən azalır, narahatlıq və depressiv simptomlar artır.
İdeallıq sindromu sadəcə psixoloji bir vəziyyət deyil, həm də sosial bir konstruksiyadır. O, insanların “daha yaxşı” və “daha gözəl” görünmək üçün dayanmadan özünü dəyişməyə məcbur hiss etməsindən ibarətdir. Əslində, insanın mükəmməl obraz yaratmaq arzusu qədim mədəniyyətlərdən başlayır: yunan heykəltəraşlığında ideal bədən nisbətləri, renessans tablolarında harmonik gözəllik təsvirləri, 19-cu əsrin ədəbiyyatında qəhrəmanlıq və fədakarlıq idealları buna nümunədir. Bu, insanlığın estetik və mənəvi axtarışlarının bir hissəsi idi.
Lakin sosial medianın gətirdiyi fərq odur ki, indi bu ideal obrazlar artıq əlçatmaz bir heykəldə, yaxud ədəbiyyatın qəhrəmanında deyil, elə bizim gündəlik həyatımızın içində görünür. İnsan öz dostunu, qonşusunu və ya həmkarını “filtrdən keçmiş” şəklində gördükcə, sanki “real həyat” ilə “ideallaşdırılmış həyat” arasındakı sərhəd bulanır. Beləliklə, əvvəllər kənardan heyranlıqla baxılan obraz indi hər kəsin “mütləq malik olması gərəkən” bir standart kimi təqdim olunur (Marwick, 2015).
Sosioloqlar qeyd edirlər ki, bu dəyişiklik “şəxsi kimliyin brendləşməsi” ilə sıx bağlıdır. Sosial mediada hər bir insan özünü kiçik bir marka kimi idarə edir: profil şəkli, paylaşımlar, izləyici sayı və hətta “like”ların çoxluğu onun dəyərinin ölçü vahidinə çevrilir. Bu, “performativ kimlik” anlayışına uyğundur: insan sadəcə kim olduğunu yaşamır, kim olduğunu göstərmək üçün fasiləsiz performans sərgiləyir (Goffman, 1959). Bu prosesdə “filtr mədəniyyəti” xüsusi rol oynayır. Sadəcə estetik düzəliş deyil, həm də özünə dair ictimai təsəvvürün dəyişdirilməsi baş verir. Yəni şəkilə qoyulan bir filtr bədənin, üzün, dərinin görüntüsünü dəyişməklə yanaşı, insanın sosial imicini də dəyişir. Araşdırmalar göstərir ki, filtrlərin və foto redaktə proqramlarının geniş yayılması gənclərdə bədən məmnuniyyətsizliyini artırır və “mən niyə belə görünmürəm?” sualını doğurur. Beləliklə, ideallıq sindromu həm tarixi köklərə bağlıdır, həm də rəqəmsal dövrün yeni imkanları ilə güclənir. Əgər keçmişdə ideal obraz daha çox “nadir” və “uzaq” idi, bu gün o, hər gün qarşımıza çıxır və normaya çevrilir. Bu isə insanı sadəcə heyranlıqdan yox, həm də müqayisədən doğan təzyiqin mərkəzinə salır.
İdeallıq sindromunun ən güclü təsiri insan psixikasında görünür. Sosial medianın yaratdığı “hər zaman gözəl, xoşbəxt və uğurlu olmaq” təzyiqi insanı davamlı müqayisə vəziyyətinə salır. Bu müqayisə isə nadir hallarda motivasiya doğurur, əksinə, çox zaman özünə güvənsizliyi artırır. Araşdırmalar göstərir ki, sosial mediada başqalarının “ideal” görünüşünə və həyatına baxmaq, insanın özünü mənfi qiymətləndirməsinə səbəb olur. Psixoloq Sarah Coyne qeyd edir ki, İnstaqramda çox vaxt başqalarının yalnız ən uğurlu anları paylaşıldığından, istifadəçi öz real həyatını həmin “seçilmiş fraqmentlərlə” müqayisə edir və bu, məmnuniyyətsizlik doğurur. Beləliklə, “başqasının vitrini” ilə “öz gerçəkliyi” arasındakı fərq insanı psixoloji gərginliyə salır.
Psixologiyada bu hal “sosial müqayisə nəzəriyyəsi” ilə izah olunur (Festinger, 1954). İnsan təbiətcə özünü digərləri ilə müqayisə etməyə meyllidir, amma sosial media bu müqayisəni kəskinləşdirir. Çünki ekranda görünənlər, əslində, filtrlərlə, seçilmiş kadrlarla formalaşmış reallıqdır. Nəticədə istifadəçi “hamı məndən yaxşı yaşayır” hissinə qapılır. Bu hiss davamlı narahatlıq və hətta yuxu problemləri ilə müşahidə olunur.
Mükəmməl görünmək arzusu tədricən məcburiyyətə çevrilir. İnsan yalnız başqalarının gözündə “yetərli” olmaq üçün özünü daim dəyişməli olduğunu düşünür. Psixoloq Thomas Curran bu halı “sosial şəkildə yönləndirilmiş perfeksionizm” adlandırır: insanın uğuru yalnız öz istəklərinə görə deyil, başqalarının gözləntilərinə cavab vermə məcburiyyəti ilə ölçülür. Bu, həm akademik sahədə, həm iş mühitində, həm də şəxsi münasibətlərdə “həddindən artıq özünü sübut etmə” davranışı yaradır.
Tədqiqatlar göstərir ki, sosial media istifadəsi ilə depressiv simptomlar arasında ciddi əlaqə var. Gənclər, xüsusilə də qızlar, sosial mediada daha çox vaxt keçirdikcə öz bədənindən və həyatından narazılıq artır, nəticədə özünü dəyərsiz hiss etmə halları çoxalır. Bu, həm də “emosional yanma” effekti yaradır: insan daim güclü görünməyə çalışır, amma daxildə yorğun və boş hiss edir.
İdeallıq təzyiqinin psixoloji nəticələrindən biri də sosial narahatlıqdır. İnsan hər paylaşımda “görəsən, necə görünürəm?”, “dostlarım bəyənəcəkmi?”, “bəs kifayət qədər like gəlməsə?” suallarını özünə verir. Bu, həyatın sadə anlarını belə tamaşaçı qarşısında performansa çevrir. Goffmanın “həyat səhnədir” metaforası burada daha kəskin şəkildə aktuallaşır (Goffman, 1959).
İdeallıq sindromu təkcə insanın daxili dünyasında narahatlıq yaratmır, eyni zamanda sosial münasibətlərin formasını dəyişdirir. Sosial media üzərindən yayılan “mükəmməl” obrazlar kollektiv şüurda yeni normalar yaradır və bu normalar gündəlik həyatın ən sadə seçimlərindən tutmuş, cinsiyyət rollarına qədər bir çox sahəyə təsir göstərir.
Sosioloqlar vurğulayırlar ki, sosial mediada mükəmməllik təzyiqi ən çox qadınların üzərində cəmlənir (Gill & Orgad, 2018). Onlardan həm gözəl, həm uğurlu karyeraya sahib, həm də ideal ana və həyat yoldaşı olmaları gözlənilir. Bu, feminizm nəzəriyyəsində “ikiqat yük” adlandırılan vəziyyəti daha da dərinləşdirir: qadınlar yalnız iş dünyasında deyil, ailə daxilində də performans göstərməyə məcbur hiss edirlər. Sosial media isə bu tələbləri vizual olaraq gücləndirir, çünki qadın fiqurları çox vaxt həm fiziki cazibə, həm də sosial uğurla təqdim olunur.
Əvvəllər sevgi, dostluq və ailə münasibətləri şəxsi məna daşıyırdısa, indi bu münasibətlər də ictimai tamaşanın bir parçasına çevrilir. “İdeal cütlüklər”, “romantik jestlər” və “xoşbəxt ailə tabloları” sosial mediada paylaşılaraq, başqaları üçün izləniləcək bir məzmuna dönür. Bu isə real münasibətlərin içində də təzyiq yaradır: tərəflər özlərini paylaşılacaq qədər “gözəl” anlar yaratmağa məcbur hiss edirlər.
Mükəmməl görünüş və həyat arzusu əslində böyük iqtisadi sahələri dəstəkləyir: moda, kosmetika, diet və idman sənayesi milyardlarla dollar dəyərində gəlir əldə edir. Sosial mediada “ideal” obrazlar, çox vaxt istehlak məhsulları ilə birlikdə təqdim olunur. Bu, “özünü inkişaf” adı altında dayanmadan yeni məhsul almağa təşviq edən gizli bir mexanizmdir. Beləliklə, ideallıq sindromu yalnız psixoloji və sosial deyil, həm də iqtisadi bir sistemin davamlılığını təmin edir.
Cəmiyyət daxilində paylaşım və həmrəylik hissi tədricən zəifləyir. Çünki insanlar daha çox öz şəxsi imiclərinə fokuslanır, digərlərinin gözündə necə görünəcəklərini prioritet sayırlar. Bu hal “rəqabətli fərdiyyətçilik” anlayışını gücləndirir: sosial münasibətlər qarşılıqlı dəstək üzərində deyil, daha çox “kimin həyatı daha gözəldir?” yarışı üzərində qurulur.
Ənənəvi olaraq cəmiyyətlərdə normalar uzun illər ərzində formalaşır və sabit qalırdı. Amma sosial medianın təsiri ilə “yeni normalar” çox sürətlə yaranır. Bir dövrdə “incə bədən” norması önə çıxırsa, digər dövrdə “idmançı bədən” və ya “kəskin makiyaj” trendə çevrilir. Bu dəyişkənlik fərdləri daimi uyğunlaşma vəziyyətində saxlayır. Psixoloqlar bu halı “normaların mayeləşməsi” (liquid norms) adlandırır və qeyd edirlər ki, bu daimi təzyiq sosial yorğunluğun əsas səbəblərindəndir.
İdeallıq sindromunun yaratdığı təzyiq qaçılmaz görünə bilər, lakin həm fərdi, həm də kollektiv səviyyədə bu prosesə qarşı çıxmaq mümkündür. Əsas məsələ insanın sosial medianı necə istifadə etməsi və ona necə yanaşması ilə bağlıdır. Psixoloqların tövsiyələrinə görə, sosial media istifadəsini müəyyən vaxt çərçivəsinə salmaq, psixoloji sağlamlığa müsbət təsir göstərir. “Digital detoks” anlayışı qısa müddətli sosial media fasilələrindən ibarətdir və insanın diqqətini real həyata yönəltməsinə imkan yaradır. Tədqiqatlar göstərir ki, sosial mediadan 1 həftəlik fasilə belə insanların xoşbəxtlik səviyyəsini artırır. Bu, ideallıq təzyiqinin təsirini zəiflətmək üçün ən sadə və praktik addımlardan biridir.
Son illərdə müxtəlif beynəlxalq kampaniyalar (məsələn, Dove-un “Real Beauty” layihəsi və ya #BodyPositivity hərəkatı) sosial mediada ideal obrazlara qarşı alternativ təmsillər təqdim edir. Bu kampaniyalar fərqli bədən formalarını, yaş qruplarını və həyat hekayələrini ön plana çıxararaq, insanlara “həqiqi görünüş də dəyərli ola bilər” mesajını verir. Belə təşəbbüslər ideallıq sindromunun ənənəvi çərçivəsini sarsıdır və qəbul mədəniyyətini gücləndirir.
Gənclərin sosial media məzmununu kor-koranə qəbul etməməsi üçün maarifləndirmə vacibdir. Təhsil sistemində “rəqəmsal savadlılıq” və “media təhlili” dərsləri bu baxımdan mühüm rol oynayır. İnsanların gördükləri obrazların süni şəkildə yaradıldığını anlamaları, müqayisə təzyiqini azaldır. Psixoloqlar vurğulayırlar ki, tənqidi düşüncə bacarığı ideallıq sindromunun psixoloji təsirlərinə qarşı ən güclü qoruyucu faktorlardan biridir.
Fərdlərin yalnız özləri ilə mübarizə aparmaları bəzən kifayət etmir. Bu səbəbdən kollektiv dəstək mühümdür: dost dairəsində və ailədə “real görünüşün” təqdir edilməsi, sosial mediada filtrlənməmiş fotoların paylaşılması kimi sadə jestlər belə, təzyiqi azaltmağa kömək edir. Araşdırmalar göstərir ki, dəstəkləyici sosial mühit insanın özünə münasibətini gücləndirir və psixoloji sabitliyi artırır.
Sosial media yalnız mənfi təsirləri ilə məhdud deyil. O, eyni zamanda öyrənmə, özünüifadə və yaradıcılıq üçün güclü bir platformadır. Musiqi, incəsənət, elmi-populyar biliklər və sosial kampaniyalar vasitəsilə istifadəçilər öz potensiallarını inkişaf etdirə bilirlər. Əsas məsələ məqsədli istifadədir: əgər insan sosial medianı sadəcə “özünü göstərmək” yox, həm də “özünü inkişaf etdirmək” üçün istifadə edirsə, o zaman ideallıq sindromunun zərərli tərəflərindən daha çox faydalı imkanlarını önə çıxara bilir.
“Mükəmməl olmaq” arzusu insan tarixində həmişə mövcud olub, lakin sosial medianın yaratdığı sürətli və filtrlənmiş reallıq bu arzunu psixoloji təzyiqə çevirib. İdeallıq sindromu artıq fərdi seçimdən çox, kollektiv gözlənti halına gəlib: gözəl görünmək, uğurlu olmaq və xoşbəxt görünmək sanki hər kəsin üzərinə yüklənmiş bir borca çevrilib.
Psixoloji baxımdan bu sindrom insanın özünüqiymətləndirməsini zəiflədir, narahatlıq və depressiyanı artırır, sosial baxımdan isə münasibətləri performansa, həyatı isə yarışa çevirir. Eyni zamanda bu “mükəmməllik mədəniyyəti” böyük iqtisadi sistemlərin davamlılığını təmin edir, yəni təkcə fərdlərin deyil, həm də bazarın maraqlarına xidmət edir. Ancaq unudulmamalıdır ki, mükəmməllik təzyiqi dəyişməz deyil. Onunla mübarizə aparmaq mümkündür: balanslı sosial media istifadəsi, tənqidi düşüncənin gücləndirilməsi, real həyat kampaniyaları və kollektiv dəstək bu təzyiqi zəiflədə bilər. Ən əsası isə, insanın dəyərinin “like” sayında və ya filtrlənmiş şəkillərdə deyil, onun gerçək təcrübələrində, zəifliklərində və orijinallığında gizli olduğunu qəbul etməkdir.
Sosioloq Zygmunt Baumanın dediyi kimi, “müasir həyat maye kimidir: sabit deyil, daim dəyişir”. Bu mayeliyin içində insanı qoruyan yeganə dəyər onun özünün kim olduğunu dürüst şəkildə qəbul etməsidir. Sosial media bəzən bizi ideal obrazların kölgəsində boğsa da, eyni zamanda insanlara “həqiqi mən”ini paylaşmaq fürsəti də verir. Nəticədə, mükəmməl olmaq zəruri deyil – yetərli olmaq kifayətdir. Həyatı həqiqi, münasibətləri səmimi, insanı isə özünə yaxın edən də elə bu “yetərlilik”dir. Çünki həqiqi xoşbəxtlik başqalarının gözündə mükəmməl görünməkdə yox, öz gözündə dəyərli qalmaqdadır.
Nigar Şahverdiyeva
